Εξέλσιορ (σκακιστικό πρόβλημα)

Το θέμα Εξέλσιορ περιέχεται σε ένα σκακιστικό πρόβλημα όταν στην λύση του προβλήματος: ένα πιόνι κινείται από το αρχικό του τετράγωνο μέχρι την όγδοη γραμμή, όπου προάγεται. Το θέμα αυτό συχνά παρουσιάζεται στα σύγχρονα βοηθητικά και στα προβλήματα σειράς κινήσεων.

Ένα πρόβλημα Εξέλσιορ

Σαμ Λόιντ
London Era (1861)

	α	β	γ	δ	ε	ζ	η	θ
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	α	β	γ	δ	ε	ζ	η	θ

Παίζουν τα λευκά και δίνουν ματ σε πέντε κινήσεις με το "λιγότερο πιθανό κομμάτι ή πιόνι".

Το "Εξέλσιορ" (Excelsior) είναι ένα από τα πιο φημισμένα σκακιστικά προβλήματα του Σαμ Λόιντ. Δημοσιεύτηκε στο London Era το 1861. Πήρε το όνομά του από τον τίτλο του ποιήματος Εξέλσιορ του Χένρι Γουόντσγουερθ Λονγκφέλοου (Henry Wadsworth Longfellow).

Ο Λόιντ είχε έναν φίλο, τον Ντένις Τζούλιεν (Denis Julien), που ήταν πρόθυμος να στοιχηματίσει ότι μπορούσε πάντοτε να βρίσκει σε ένα σκακιστικό πρόβλημα το κομμάτι που έδινε το βασικό ματ. Ο Λόιντ συνέθεσε αυτό το πρόβλημα σαν αστείο και στοιχημάτισε πως θα πλήρωνε ένα δείπνο στον φίλο του αν μπορούσε να υποδείξει το κομμάτι ή το πιόνι που δεν έδινε το βασικό ματ. Ο Ντένις έδειξε αμέσως το πιόνι στο β2 λέγοντας ότι ήταν το λιγότερο πιθανό να δίνει ματ.

Όταν το πρόβλημα δημοσιεύτηκε είχε εκφώνηση "τα λευκά δίνουν ματ με το λιγότερο πιθανό κομμάτι ή πιόνι". Το ίδιο πρόβλημα υποβλήθηκε σε έναν διαγωνισμό το 1867 στο Παρίσι και πήρε το 2ο βραβείο.

Η λύση (σε αλγεβρική γραφή) είναι η εξής:

1.β4

Απειλώντας 2.Πζ5 και 3.Πζ1#. Τα λευκά δεν μπορούν να αρχίσουν με 1.Πζ5 επειδή τα μαύρα με 1... Πγ5 θα μπορούσαν να καρφώσουν τον Πζ5.

1... Πγ5+ 2.β:γ5

Απειλώντας 3.Πβ1#.

2... α2 3.γ6

Με την ίδια απειλή, όπως και στην πρώτη κίνηση.

3... Αγ7 4.γ:β7

και σε οποιαδήποτε απάντηση των μαύρων ακολουθεί

5.β:α8=Β# (ή β:α8=Α#).

Το ματ δίνεται από το πιόνι που ξεκίνησε από το β2.

Μια σπουδή Εξέλσιορ

Όττο - Τίτους Μπλάτι
Chess Amateur (1922)

	α	β	γ	δ	ε	ζ	η	θ
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	α	β	γ	δ	ε	ζ	η	θ

Παίζουν τα λευκά και κερδίζουν".

Η θέση στο διάγραμμα δεξιά είναι σύνθεση του Όττο - Τίτους Μπλάτι (Otto - Titus Blathy) με γκροτέσκα εμφάνιση και χιουμοριστική διάθεση. Θέλει να δείξει ότι με ένα πιονάκι μπορεί να νικηθεί ολόκληρη η δύναμη των μαύρων. Για να σχηματιστεί όμως ο εμφανιζόμενος σκελετός των μαύρων πιονιών έπρεπε να παρθούν δεκατρείς πεσσοί των λευκών!. Για να νικήσουν τα λευκά, πρέπει να προωθηθεί το πιόνι θ2 μέχρι την όγδοη γραμμή και να προαχθεί (θέμα Εξέλσιορ). Η ιδέα φαίνεται απλή, αλλά η σπουδή κρύβει παγίδες.

Κλειδί 1.Ρ:ε1

Όχι πολύ κομψό, αλλά μόνο η μαύρη βασίλισσα μπορεί να κινείται τώρα, α2 – α1 – α2.

1... Βα1 2.θ3!!

Τα λευκά έχουν μετρήσει προσεκτικά. Δες το σχόλιο στην κίνηση 15.

2... Βα2 3.θ4 Βα1 4.θ5 Βα2 5.θ6 Βα1 6.θ7 Βα2 7.θ8=Ι Βα1 8.Ιζ7

Το πώς θα πλησιάσει ο ίππος για να πάρει το πιόνι γ5, (η6 – ζ4 – ε6, ή ζ7 – η5 – ε4), είναι ένα ντουάλ (δες ορολογία) χωρίς πολλή σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι "ο ίππος δεν μπορεί να κερδίσει τέμπο".

8... Βα2 9.Ιδ8 Βα1 10.Ιβ7 Βα2 11.Ι:γ5 Βα1 12.Ιε4 Βα2 13.Ιδ6 Βα1 14.Ι:γ4 Βα2 15.Ια5 Βα1

Και τώρα φαίνεται καθαρά ότι αν τα λευκά είχαν παίξει 2.θ4? η μαύρη βασίλισσα θα ήταν στο α2 και θα προστάτευε τον Πβ3 και ο λευκός ίππος δεν θα είχε τρόπο να κερδίσει το ένα τέμπο που θα χρειαζόταν.

16.Ι:β3#

Μια παρατήρηση ακόμη: Αν τα λευκά είχαν παίξει βιαστικά 8.Ιη6 Βα2 9.Ιε5 Βα1 10.Ι:γ4? Βα2 11.Ια5 γ4! 12.Ι:γ4 Βα1 13.Ια5 Βα2 θα ήταν ισοπαλία.