Επικό άσμα

Ο θάνατος του Ρολάνδου στο πέρασμα του Ροσεβώ.
Μινιατούρα του Jean Fouquet, Μεγάλα Χρονικά της Γαλλίας, Παρίσι, 15ος αιώνας

Ο θάνατος του Ρολάνδου στο Ρονσεβώ, το θέμα του ηρωικού άσματος.

Το επικό άσμα (la chanson de geste) είναι ένα αφηγηματικό ποίημα, μια διήγηση σε στίχους, σε παρηχητικές στροφές δεκασύλλαβων στίχων, που διηγείται πολεμικά κατορθώματα του παρελθόντος. Είναι ένας τύπος επικού ποιήματος που εμφανίζεται στις απαρχές της Γαλλικής λογοτεχνίας.Τα παλαιότερα γνωστά ποιήματα αυτού του είδους χρονολογούνται από τα τέλη του 11ου και τις αρχές του 12ου αιώνα, έφτασαν δε στο απόγειό τους την περίοδο 1150-1250. Από αυτά τα τραγούδια των ανδραγαθημάτων έχουν διασωθεί γύρω στα εκατό, σε περίπου τριακόσια χειρόγραφα που χρονολογούνται από τον 12ο έως τον 15ο αιώνα.

H δράση

Η λέξη geste, από το λατινικό gesta, είναι "μια πράξη ολοκληρωμένη", μια δράση πολεμικού ή φανταστικού χαρακτήρα, ένα ανδραγάθημα. Ο τίτλος Chansons de geste, ( ωδές με δράση, με ανδραγαθήματα ) δόθηκε από τους ίδιους τους ανώνυμους συνήθως δημιουργούς σ'αυτά τα επικά άσματα στα οποία όλοι οι τρόποι έκφρασης χρησιμοποιούνταν : η ομιλία, το τραγούδι, η παντομίμα.

Σύμφωνα με μια διαφορετική ερμηνεία του μεσαιωνολόγου Πωλίν Παρί, οι καντιλένες προηγηθήκαν και ενέπνευσαν το επικό άσμα, η λέξη "geste", χρησιμοποιούμενη από τους πρώτους Γάλλους συγγραφείς, αντικαθιστά κατ' αυτόν την έννοια της γενιάς ή της οικογένειας.

Οι μεγάλες οικογένειες του πρώιμου Μεσαίωνα συγκέντρωσαν σε συλλογές τις ιστορίες και καντιλένες που εξυμνούσαν τις οικογένειές τους, απορρίπτοντας σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό τις άλλες. Έπειτα, μεταγενέστερα, θέματα φανταστικά κυριάρχησαν σ' αυτές τις ιστορίες. Αναμίχθηκαν γεγονότα διαφορετικών εποχών και μετονομάσθηκαν χαρακτήρες για να επιτευχθεί καλύτερη εσωτερική συνοχή του επικού άσματος ή για να ικανοποιηθεί ένας χορηγός.

Αυτό το είδος της αφήγησης εμφανίζεται στην αυγή της γαλλικής λογοτεχνίας, προς το τέλος του 11ου αιώνα (τραγουδήθηκαν μεταξύ 1050 και 1150). Τα τελευταία επικά ποιήματα-άσματα δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα. Τα επικά άσματα είναι χαρακτηριστικό της γαλλικής μεσαιωνικής λογοτεχνίας και αποτελούν τη συνέχεια των μεγάλων επών της Αρχαιότητας. Είναι γραμμένα στα παλαιά Γαλλικά και παλαιά Οξιτανικά. Διαφέρουν και ως προς αυτό από ένα άλλο μεγάλο μεσαιωνικό λογοτεχνικό είδος : τη λυρική ποίηση, που είναι γραμμένη αποκλειστικά στα Οξιτανικά.

Οι συγγραφείς των επικών ασμάτων ήταν συνήθως ανώνυμοι. Ονομάζονταν τροβαδούροι στο Νότο της Γαλλίας ή ραψωδοί στο Βορρά και τραγουδούσαν τα άσματα με μουσική συνοδεία μπροστά σε ένα ευρύ κοινό, λαϊκό ή αριστοκρατικό. Πολεμιστές, έμποροι και κληρικοί που ταξίδευαν από δρόμους που κατέληγαν στα περάσματα του Ρονσεβώ και του Σαμπόρ και από κει κατευθύνονταν προς ένα τόπο προσκυνήματος, την πόλη Σαντιάγο ντε Κομποστέλα, διασκέδαζαν ακούγοντάς τους. Πολύ συνηθισμένο ήταν επίσης οι τροβαδούροι να πηγαίνουν από πύργο σε πύργο και να ψυχαγωγούν τους πυργοδεσπότες και τους αυλικούς με αυτόν τον κύκλο επικών ασμάτων που αντλούσαν τα θέματά τους από όλα τα μέρη της Γαλλίας.

Ταξινόμηση

Ο γάμος της Girart, μινιατούρα του 15ου αιώνα, που αποδίδεται στον κύριο του Girart de Roussillon

Τον 19ο αιώνα ο Πωλίν Παρί κατέταξε τα επικά άσματα σε τρεις τύπους :

• Αυτά που καταγράφουν και ακολουθούν μια "καθιερωμένη προφορική παράδοση".
• Αυτά που συνεχίζουν ή ολοκληρώνουν τα προγενέστερα με πιο ελεύθερο τρόπο και ωραιοποιούν την πρωτόγονη παράδοση.
• Αυτά που είναι "αφηγήσεις απολύτως φανταστικές".

Στιχουργία

Αντιστοιχεί σε κώδικες που ποικίλλουν ανάλογα με την εποχή, και βοηθούσε τους τροβαδούρους να απομνημονεύσουν τα μεγάλα κείμενα για να τα τραγουδήσουν.

Ο αριθμός των συλλαβών ήταν συνήθως δέκα, αλλά υπάρχουν κείμενα παλαιότερα, όπου ο αριθμός των συλλαβών ήταν οκτώ.

Θεματολογία

Γραμμένα στην καθομιλουμένη, τη λαϊκή λατινική, (στη γλώσσα του οίλ ή ουί από τους ραψωδούς του βορρά και στη γλώσσα του οκ από τους τροβαδούρους του νότου), τα γαλλικά μεσαιωνικά επικά άσματα υμνούν τις πολεμικές αρετές των ιπποτών, ηρώων της εποχής του Κάρολου Μαρτέλ και του Καρλομάγνου και τις μάχες τους εναντίον των Μαυριτανών. Κοινό γνώρισμα όλων αυτών των ποιημάτων ήταν τα ηρωικά θέματα και ο τρόπος χειρισμού τους, με ιδιαίτερη προτίμηση στην περιγραφή μεγάλων συγκρούσεων -ανάμεσα σε χριστιανούς και Σαρακηνούς, σε στρατούς δύο βαρώνων, σε πατέρα και γιο, σε αδελφό και αδελφό- και μονομαχιών μεταξύ ηρώων.

Σ' αυτούς τους ιστορικούς θρύλους είχε προστεθεί μια γερή δόση υπερφυσικού : γίγαντες, μαγεία και τέρατα εμφανίζονταν ανάμεσα στους εχθρούς, στο πλευρό των Σαρακηνών. Με τον καιρό, οι ιστορικές και στρατιωτικές πτυχές αποδυναμώθηκαν και κυριάρχησε το υπερφυσικό.

Η θεματολογία των γαλλικών επικών ασμάτων είναι γνωστή και ως Καρολίγγειος κύκλος, συμβατική ονομασία για το σύνολο των ποιημάτων, των μυθιστορημάτων και των αφηγημάτων, τα οποία, με αφετηρία το ιστορικό πρόσωπο του Καρλομάγνου (742-814), των συμπολεμιστών και των εχθρών του, δημιούργησαν ισάριθμα μυθικά πρόσωπα, πρωταγωνιστές φανταστικών περιπετειών. Η υπεράσπιση του χριστιανικού πολιτισμού εναντίον της μουσουλμανικής επέκτασης, η οποία, από την Αφρική και ύστερα από την Ισπανία, απείλησε την Ευρώπη του 8ου αιώνα, αποτέλεσε τον πυρήνα του Καρολίγγειου κύκλου. Οι αναμνήσεις από τη σύγκρουση αυτή των δύο κόσμων μεταπλάστηκαν και αναζωογονήθηκαν μεταξύ 11ου-13ου αιώνα, όταν η Ευρώπη πέρασε στην επίθεση με τις Σταυροφορίες.

Ο Καρολίγγειος κύκλος διαφοροποιείται από τον Αρθρουριανό κύκλο της Βρετανίας, που αναφέρονταν στο βασιλιά Αρθούρο και τους ιππότες του και από τον Κλασσικό κύκλο, της Ρώμης, που αναμειγύοντας την ελληνική μυθολογία (τον Τρωικό Πόλεμο ιδιαίτερα ) και τις ιστορίες για τον Μέγα Αλέξανδρο, τον Ιούλιο Καίσαρα και άλλα πρόσωπα της Αρχαιότητας τα παρουσίαζε ως παραδείγματα της ιπποσύνης.

Καθώς τα μεσαιωνικά ήθη αμβλύνονταν και γίνονταν πιο εκλεπτυσμένα, τα επικά άσματα αντικαταστάθηκαν από διηγήσεις αυλικού έρωτα, που εμπνέονταν μεν από τα προηγούμενα αλλά επικεντρώνονταν στις αισθηματικές σχέσεις του ιππότη και της δέσποινάς του.

Μάθημα αγάπης στην Προβηγκία, ένα Χειρόγραφο του 15ου αιώνα,Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού.

Ο επικός ήρωας 

Στα επικά άσματα παρουσιάζεται μόνο η φεουδαρχική τάξη.

Ο επικός ήρωας είναι ένας ιππότης προικισμένος με μια υπεράνθρωπη δύναμη, ικανός να αντέξει σε κάθε είδους φυσική ή ηθική ταλαιπωρία. Υποδειγματικός ως προς την αφοσίωσή του προς τον επικυρίαρχό του, έχει επιλεχθεί για την τελειότητά του και υπερασπίζεται πάντα μια κοινότητα της οποίας η ύπαρξη διακυβεύεται. Με τον Καρλομάγνο, για παράδειγμα, είναι η "γλυκιά Γαλλία " και η Χριστιανοσύνη που αγωνίζονται και υποφέρουν, για να κερδίσουν στο τέλος.

Η προσωπική ανδρεία παρουσιάζεται μέσα στο επικό άσμα τόσο αλαζονική που ο ήρωας στο Άσμα του Ρολάνδου φτάνει ως το σημείο να αποποιηθεί κάθε βοήθεια, κάθε υποστήριξη. Ο Ρολάνδος αρνείται να σαλπίσει, πράγμα που θα ειδοποιούσε τον Καρλομάγνο να επιστρέψει για βοήθεια κι' έτσι καταδικάζει σε βέβαιο θάνατο τους γενναίους συντρόφους του.

Ο ιππότης είναι γενναιόδωρος όταν πρόκειται για τα αγαθά του αλλά όσο για την τιμή του είναι υπερευαίσθητος. Εκδικείται κάθε ύβρη με το θάνατο του υβριστή. Κρατά το λόγο του, ακόμη και απέναντι στον εχθρό του. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος Θ΄, ο Άγιος Λουδοβίκος, προτιμά να χάσει μια επαρχία παρά να παραβιάσει ένα σύμφωνο. Αν θυμηθούμε τη δολιότητα των Φράγκων βασιλέων που αναφέρει ο Γρηγόριος της Τουρ, η ηθική αυτών των ασμάτων εμφανίζει μια αξιοσημείωτη πρόοδο.

Οι θείες δυνάμεις παρεμβαίνουν σχεδόν πάντα για να τον συντρέξουν. Ο θάνατος είναι η πιο συγκινητική στιγμή της ιστορίας, και περιέχει ένα μάθημα που υπαγορεύεται από το όραμα της θρησκευτικής και φεουδαρχικής κοινωνίας : ο πόνος και ο θάνατος είναι ευγενικά ιδανικά, καθώς τα έχουν υποστεί ο Θεός και  ο άρχοντας. Έτσι το κοινό, είτε είναι αριστοκρατικής ή λαϊκής καταγωγής, καλείται να συμμετέχει στα μεγάλα συλλογικά και θρησκευτικά συναισθήματα.

Οι άλλοι χαρακτήρες έχουν καθορισμένους ρόλους : ο έμπιστος φίλος, ο προδότης, ο εχθρός, ο δειλός, κ.λπ. Εμφανίζονται στη διήγηση για να τονίσουν περαιτέρω τον ηρωισμό και τις αρετές του κύριου ήρωα.

Κύρια ηρωικά άσματα

Έχουν διασωθεί γύρω στα εκατό επικά άσματα. Οι τροβαδούροι του 13ου και 14ου αιώνα τα ομαδοποίησαν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες, που ονομάζονται Κύκλοι. Κάθε Κύκλος αποτελείται από επικά ποιήματα διαφορετικών συγγραφέων και εποχών που σχετίζονται με τα κατορθώματα ενός μόνο ήρωα ή τα μέλη της οικογένειάς του, συχνά φανταστικά : ο Κύκλος του βασιλιά (Καρλομάγνου), ο Κύκλος του Γουλιέλμου της Οράγγης και ο Κύκλος του Ντουν της Μαγιάνς (επίσης γνωστός ως ο Κύκλος των εξεγερμένων βαρόνων).

Ο Κύκλος του Καρλομάγνου, ή Κύκλος του βασιλιά

Εξώφυλλο της δημοφιλούς έκδοσης Το Άσμα του Ρολάνδου (1881), εικονογραφημένο από τον Luc-Olivier Merson.

Αυτός ο κύκλος κυριαρχείται από τη θρυλική βιογραφία του Καρλομάγνου. Έτσι, τα άσματα είναι μια ποιητική μεταφορά των πολέμων εναντίον των Λομβαρδών, των Βρετόνων, των Σαξόνων και των Σαρακηνών. Το πνεύμα και τα άρθρα πίστης συνοψίζονται σε μερικά βασικά σημεία : βαρόνοι στην υπηρεσία του βασιλιά, φεουδαρχική υπηρεσία οφειλόμενη στον άρχοντα,  φεουδαρχική τιμή, μαχητική ανδρεία και τόλμη.

• Το άσμα του Ρολάνδου, 11ος αιώνας
• Το Προσκύνημα του Καρλομάγνου, γύρω στα 1150
• Το άσμα του Αικέν, γύρω στα 1190-1200
• Το άσμα του Σαισν, του Ζαν Μποντέλ, 12ος αιώνας
• Βέρθα η Μεγαλοπόδαρη, του Αντενέ Λερουά, γύρω στα 1270
• Υόν του Μπορντώ, τέλος 13ου–αρχή 14ου αιώνα

Ο Κύκλος του Γουλιέλμου της Οράγγης

Εικονογράφηση για το χειρόγραφο 24369, η μπροστινή πλευρά του φύλλου 197, στην αρχή του chanson de geste Aliscans

Το πνεύμα αυτού του επικού κύκλου είναι διαφορετικό : υπερηφάνεια για την καταγωγή, (μερικές φορές πιο σημαντική από τη θρησκεία), ανεξαρτησία από την οικογένεια αλλά πίστη στον Καρλομάγνο και τους νόμιμους απογόνους του, ανιδιοτελής υπηρεσία, βαρύτητα στους γυναικείους χαρακτήρες. Ο τόνος είναι μερικές φορές πιο ελεύθερος, συχνά κωμικός, οι βίαιες σκηνές αλληλοδιαδέχονται σκηνές υπέρτατης τραγικότητας.

• Η Στέψη του Λουδοβίκου, γύρω στα 1137
• Το άσμα του Γκιγιώμ
• Aλισκάν, 12ος αιώνας
• Γκιμπέρ ντ'Αντρενά, αρχές του 13ου αιώνα
• Ζιράρ ντε Ρουσιγιόν, 13ος αιώνας
• Αιμρί της Ναρβόνης, 13ος αιώνας
• Η Παιδική Ηλικία του Γκιγιώμ
• Το κάρο της Νιμ
• Η Πτώση της Οράγγης
• Ο μοναχικός βίος του Γκιγιώμ

Ο Κύκλος του Ντουν της Μαγιάνς, ή  Κύκλος των εξεγερμένων βαρόνων

Ο κύκλος αυτός περιλαμβάνει εξήντα άσματα. Εδώ ο πυρήνας δεν είναι ένας ήρωας αλλά ένα κεντρικό θέμα, ο αγώνας των φεουδαρχών είτε μεταξύ τους είτε κατά της βασιλείας.

• Ζιράρ ντε Ρουσιγιόν, 12ος αιώνας
• Ραούλ ντε Καμπραί, 12ος αιώνας
• Ρενώ ντε Μοντωμπάν, 12ος αιώνας
• Γκορμόν και Ιζεμπάρ
• Το άσμα των τεσσάρων υιών του Αιμόν
• Τριστάν ντε Ναντέιγ

Το Τραγούδι από τους τέσσερις γιους Aymon σε σενάριο φλαμανδική από το Chanson de Renaut de Montauban ou les Quatre Fils Aymon. BNF, Fr.764, στ. 119v.

Δείτε επίσης

Άλλα ηρωικά άσματα

• Γαλλική λογοτεχνία του Μεσαίωνα
• Αρθουριανός κύκλος

Εσωτερικές συνδέσεις

• Το άσμα του Ρολάνδου
• Έπος, το Έπος της Ισλανδίας
• Μπέογουλφ

Εξωτερικές συνδέσεις

• Chanson de Geste, ιστοσελίδα στα γαλλικά
• Καρλομάγνος
• Το άσμα του Ρολάνδου