Άνω Δολιανά Αρκαδίας

Άνω Δολιανά
Άποψη των Άνω Δολιανών
Άνω Δολιανά Άνω Δολιανά
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Πελοποννήσου
Δήμος	Βόρειας Κυνουρίας
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Πελοποννήσου
Νομός	Αρκαδίας
Υψόμετρο	1000μ.
Πληροφορίες
Ονομασία κατοίκων	Δολιανίτες
Ταχ. κώδικας	220 13
Τηλ. κωδικός	2710

Τα Άνω Δολιανά (ή και Δολιανά) είναι πετρόχτιστο χωριό στην επαρχία Βόρειας Κυνουρίας της Αρκαδίας, το οποίο ανήκει στην τοπική κοινότητα Δολιανών. Το χειμώνα κατοικείται από λιγοστούς οικιστές, καθώς οι περισσότεροι διαχειμάζουν στα Κάτω Δολιανά και αρκετοί επιστρέφουν σε αυτό την άνοιξη. Στην απογραφή του 2011 είχε 90 κατοίκους. Είναι χαρακτηρισμένος παραδοσιακός οικισμός, σύμφωνα με σχετική νομοθετική ρύθμιση του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.

Τα τελευταία χρόνια γνωρίζει αξιόλογη τουριστική ανάπτυξη ήπιας μορφής, με σημαντικό αριθμό επισκεπτών, ιδιαίτερα τα Σαββατοκύριακα της χειμερινής περιόδου.

Τοποθεσία

Μικρός καταρράκτης στο ρέμα του Αϊ Γιαννιού

Ο οικισμός βρίσκεται στο νότιο περίγυρο της πεδιάδας της Τρίπολης. Εκτείνεται σε υψόμετρο μεταξύ των 950 και 1.050 μέτρων και είναι χτισμένος αμφιθεατρικά στις βόρειες πλαγιές του Πάρνωνα, περιβαλλόμενος από ρεματιές και μικρούς καταρράκτες. Απλώνεται σε δύο γειτονιές και έχει θέα το οροπέδιο της Τρίπολης, με τον οπτικό ορίζοντα να φθάνει ως τα όρη Μαίναλο, Αρτεμίσιο, Χελμό και Ερύμανθο.

Το χωριό είναι κατάφυτο από καστανιές και πλατάνια, ενώ ένα δάσος με έλατα ξεκινάει από το βορειοανατολικό άκρο του. Στην περιοχή ευδοκιμούν ιδιαίτερα οι κερασιές, ενώ παλαιότερα υπήρχαν και βυσσινιές. Επίσης θα δει κανείς μηλιές, φιρικιές, καρυδιές, αλλά και ορισμένες φουντουκιές και αχλαδιές.

Είναι σε απόσταση 175 χιλιομέτρων ή 2 ωρών και 15 λεπτών περίπου από την Αθήνα και 20 χιλιομέτρων (25-30 λεπτά) από την Τρίπολη.

Πληροφορίες

Το χωριό χρησιμοποιείτο τα παλαιότερα χρόνια ως πρωτεύον τόπος διαμονής των Δολιανιτών, οι οποίοι ασχολούνταν κυρίως με την εκτροφή ζώων και γι' αυτό το λόγο είχαν εγκατασταθεί στα ορεινά. Τα Κάτω Δολιανά χρησιμοποιούντο ως δευτερεύων οικισμός, στον οποίο οι κάτοικοι μετανάστευαν κατά τους χειμερινούς μήνες για την προστασία των ζώων από το κρύο και το χιόνι. Παράλληλα δινόταν χρόνος στα ορεινά βοσκοτόπια για να αναζωογονηθούν. Με τον εκσυγχρονισμό της ζωής όμως και τη μεταστροφή της κύριας ασχολίας των κατοίκων από την κτηνοτροφία στην καλλιέργεια, κυρίως της ελιάς, οι ρόλοι των δύο οικισμών αντιστράφηκαν. Με την πάροδο των χρόνων και λόγω αυτής της εγκατάλειψης του ρόλου του ως βασικός οικισμός των κατοίκων, κατάφερε να διατηρήσει ανέπαφο το γραφικό χαρακτήρα του, αποφεύγοντας τις εκτεταμένες ανθρώπινες παρεμβάσεις της σύγχρονης εποχής.

Εθιμικά, η κυριότερη επιστροφή στο ορεινό χωριό των κατοίκων από τα Κάτω Δολιανά, αλλά και των εσωτερικών μεταναστών και των παλινοστούντων, γίνεται την εβδομάδα που λαμβάνει χώρα η γιορτή της Παναγίας. Ειδικά κατά την παραμονή και ανήμερα, δηλαδή στις 14 και 15 Αυγούστου, η συγκέντρωση των Δολιανιτών στον οικισμό κορυφώνεται. Παράλληλα, τις ημέρες αυτές συνηθίζεται να διοργανώνονται εορταστικές και άλλες εκδηλώσεις, όπως παραδοσιακό γλέντι στην πλατεία ή στο γήπεδο του χωριού, κινηματογραφικές προβολές, αλλά και Γιορτές της Νεολαίας στο εκκλησάκι του Αϊ Γιάννη.

Η κορυφή του Αϊ-Λια με τις κεραίες

Η κορυφή του Αϊ-Λια που δεσπόζει επάνω από το χωριό, λόγω του μεγάλου υψομέτρου της (1.390 μέτρα) χρησιμοποείται σαν τηλεπικοινωνιακός κόμβος με πομπούς σήματος για τον ΟΤΕ, την τηλεόραση, το ραδιόφωνο και την κινητή τηλεφωνία της ευρύτερης περιοχής. Είναι προσβάσιμη με δρόμο μήκους 4 χιλιομέτρων που ξεκινάει από τα Δολιανά. Εδώ, στις 20 Ιουλίου του Προφήτη Ηλία, κάτοικοι συγκεντρώνονται στο ομώνυμο εκκλησάκι που βρίσκεται επάνω από το χωριό, σε υψόμετρο 1.280 μέτρων και τελούν δοξολογία.

Το χωριό διαθέτει ένα μικρό, πέτρινο θέατρο, κατασκευασμένο το 2000, το οποίο βρίσκεται κοντά στο Δασικό Χωριό.

Ιστορία

Αρχαία λατομεία

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών: Γλυπτά του Δαμοφώντα από το ναό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα. Από αριστερά προς τα δεξιά: Άρτεμις, Δήμητρα, πέπλο Δέσποινας, Άνυτος (Τιτάνας), θηλυκός Τρίτων (θραύσμα από το θρόνο). Τα εκθέματα 2 και 3 είναι από μάρμαρο Δολιανών.

Βορειοδυτικά της κοινότητας, στις θέσεις «Αλεπότρυπες» και «Ψοφιαίικα», βρίσκονται αρχαία λατομεία που χρονολογούνται από την αρχαϊκή-κλασική εποχή και παράγουν το ομώνυμο τοπικό μάρμαρο Δολιανών, το οποίο είναι χρώματος λευκού, με τόνο προς το κυανότεφρο ή ανοικτοκυανότεφρο. Είναι από τα ποιοτικότερα μάρμαρα της Πελοποννήσου, παρουσιάζοντας ομοιότητες με το Πεντελικό μάρμαρο της Αττικής, παρ' όλο που δε φτάνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του τελευταίου. Χρησιμοποιήθηκε συνηθέστερα ως δομικός λίθος και σπανιότερα στη γλυπτική.

Μεταξύ άλλων χρησιμοποιήθηκε:

• Στον Αρχαίο Ναό Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα, ο οποίος προήλθε εξ ολοκλήρου από μάρμαρο Δολιανών. Σύμφωνα με τον Παυσανία υπερείχε από τους άλλους ναούς της Πελοποννήσου στην όλη κατασκευή και στο μέγεθος.
• Στην κατασκευή του Ναού Επικούριου Απόλλωνα και ειδικότερα: τα ιωνικά κιονόκρανα, το κορινθιακό κιονόκρανο, οι λαξευτές μετόπες της εξωτερικής ζωφόρου του κυρίως ναού, οι βάσεις της ιωνικής ζωφόρου στο εσωτερικό του τεμένους, τα ερείσματα και τα κεραμίδια της οροφής.
• Στην Έπαυλη του Ηρώδη του Αττικού, καθώς και σε επιτύμβιες και αναθηματικές στήλες της ευρύτερης περιοχής.
• Στο μεγάλο σύμπλεγμα γλυπτών της Δέσποινας και της μητέρας της Δήμητρας, στο ιερό της αρχαίας αρκαδικής πόλης Λυκόσουρας, το οποίο δημιούργησε ο γλύπτης Δαμοφών της Αρχαίας Μεσσήνης. Αμφότερες είναι καθήμενες σε θρόνο και περιβάλλονται από τη θεά Άρτεμις και τον Τιτάνα Άνυτο, θετό πατέρα της Δέσποινας. Μέρη του γλυπτού εκτίθενται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
• Στο Δωρικό Ναό Αρτέμιδας, τέσσερα χιλιόμετρα από τον οικισμό Μαυρίκι Αρκαδίας. Κτισμένος γύρω στο 540 π.Χ., ανακαλύφθηκε το 1907 από τον αρχαιολόγο Κ. Ρωμαίο και ταυτίστηκε με το ναό της Κνακεάτιδας Αρτέμιδας που μνημονεύει και ο Παυσανίας.
• Στο Ναό Ποσειδώνος και Αθηνάς Σώτειρας στη θέση Βίγλα Αρκαδίας.

Επίσης πιθανολογείται ότι χρησιμοποιήθηκε σε αγάλματα στην Αρχαία Ολυμπία και στη Βάση της Μαντίνειας.

Ετυμολογία και προέλευση ονόματος

Υπάρχουν τρεις διαφορετικές εκδοχές για την προέλευση του ονόματος του οικισμού.

Σύμφωνα με την πρώτη και πιθανότερη, η ονομασία έχει σλάβικες ρίζες, κάτι που άλλωστε ισχύει για αρκετά τοπωνύμια της ευρύτερης περιοχής. Οι Σλάβοι συνήθιζαν να δίνουν ονόματα σύμφωνα με την τοποθεσία ή τη χλωρίδα της εκάστοτε τοποθεσίας. Έτσι, Ντόλινα (κυριλλικά: долина) σημαίνει κοιλάδα και η λέξη Ντόλιανε (Doljane στα εκλατινισμένα σλάβικα) αναφέρεται σε «κατοίκους της κοιλάδας». Επιπρόσθετα, η λέξη ντόλ (σλ. dol) αναφέρεται σε τόπο μέσα σε χαράδρα, τόπο χαμηλό.

Σύμφωνα με τη δεύτερη, αναφορές σε βιβλιογραφία κάνουν λόγο για όνομα με ελληνική ρίζα, προερχόμενο από τη λέξη δόλιοι, νοηματοδοτώντας το ως μία ομάδα ανθρώπων η οποία, κατατρεγμένη από συμφορές που υπέστη σε άλλο τόπο, ήρθε να εγκατασταθεί στην περιοχή. Σε αυτή την εκδοχή, η οποία συγκεντρώνει μάλλον λιγότερες πιθανότητες, υποστηρίζεται ότι οι οικιστές που ήρθαν να εγκατασταθούν στην Αρκαδία, προέρχονταν από τα Δολιανά Ιωαννίνων. Πιο συγκεκριμένα, ότι από το 1684 και έπειτα, κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής των Ιωαννίνων, αναγκάστηκαν να μετακομίσουν στην Πελοπόννησο είτε δια της βίας, είτε οικειoθελώς λόγω της πείνας και των κακουχιών. Εκείνο το έτος ξεκίνησε ο ΣΤ΄ Βενετοτουρκικός Πόλεμος (γνωστός και ως Πόλεμος του Μοριά) που διεξήχθη ανάμεσα στους Βενετούς και του Οθωμανούς από το 1684 έως το 1699 (με μετέπειτα νικητές τους πρώτους). Έτσι, ο Φραντσέσκο Μοροζίνι, Δόγης της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας μεταξύ 1688 και 1694, έφερε κατοίκους από την Ήπειρο και άλλα μέρη, ως εργατικά χέρια για το μάζεμα των ελιών, καθώς η πανώλη είχε αποδεκατίσει τον ντόπιο πληθυσμό.

Η τρίτη προέρχεται από τον ιστορικό και ακαδημαϊκό Νίκο Βέη. Σύμφωνα με τον ίδιο, ένας αρβανίτης με καταγωγή από τα Δολιανά των Ιωαννίνων είχε εγκατασταθεί στην Τριπολιτσά του Μοριά. Κατά την παραμονή του όμως στην πρωτεύουσα της Αρκαδίας σκότωσε κάποιον πλούσιο και σημαίνοντα Οθωμανό, έτσι αναγκάστηκε να καταφύγει με την οικογένειά του στον πυκνόδενδρο Μαλεβό για να γλυτώσει. Κατέλυσε στην τοποθεσία των σημερινών Άνω Δολιανών, στα οποία έδωσε το όνομα της μακρινής του πατρίδας. Σε αυτή την εκδοχή εξηγείται μόνο η προέλευση, επομένως για την ετυμολογία του ονόματος επανερχόμαστε στην πρώτη εκδοχή.

Αξίζει να διευκρινιστεί ότι στην περίπτωση της πρώτης εκδοχής, αυτής της ονοματολογίας με βάση τη γεωγραφία του τόπου, δεν προϋποτίθεται κάποια σχέση των Δολιανών της Αρκαδίας με αυτά των Ιωαννίνων, καθώς κάλλιστα δύο τόποι με την ίδια γεωγραφική διαμόρφωση θα μπορούσαν να έχουν λάβει την ίδια ονομασία από σύμπτωση.

Η προσθήκη του τοπικού επιρρήματος «Άνω» υιοθετήθηκε μεταγενέστερα, πιθανότατα από τους ίδιους τους οικιστές, με σκοπό να καλύψει την ανάγκη διαχωρισμού του ορεινού οικισμού από τον πεδινό -τα Κάτω Δολιανά- στις καθημερινές τους αναφορές.

Ελληνική Επανάσταση

Προτομή του Νικηταρά στο ρέμα του Τσάκωνα, εκεί όπου εξελίχθηκε η Μάχη των Δολιανών.

Στις 18 Μαΐου του 1821, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, στο χωριό δόθηκε η λεγόμενη Μάχη των Δολιανών. Στη συγκεκριμένη μάχη, ο Νικηταράς που κρατούσε με 300 άντρες τα Άνω Δολιανά, κατάφερε να αποκρούσει 4.000 Τούρκους που επιτίθεντο με πυροβολικό. Εκείνη τη μέρα πήρε και το προσωνύμιο «Τουρκοφάγος» που τον συνόδευε μετέπειτα, διότι σύμφωνα με την παράδοση έπεσαν πολλοί Τούρκοι από το χέρι του. Στη μνήμη του έχει ανεγερθεί ανδριάντας στην είσοδο του οικισμού και συγκεκριμένα στην περιοχή «ρέμα του Τσάκωνα», σημείο στο οποίο εκτυλίχθηκε κυρίως η μάχη.

Δημογραφική εξέλιξη

Παραδοσιακό κουρείο στον κεντρικό δρόμο

Απογραφή	Πληθυσμός	Διάγραμμα εξέλιξης πληθυσμού
1834	893
1861	1.336
1870	1.323
1879	1.682
1889	1.577
1896	1.649
1907	1.627
1920	1.849
1928	1.796
1940	1.594
1951	66
1961	12
1971	6
1981	19
1991	69
2001	80
2011	90

Αξιοθέατα

Το Ιστορικό και Εθνογραφικό Μουσείο Δολιανών

Στις 23 Μαΐου του 2015 εγκαινιάστηκε το «Ιστορικό και Εθνογραφικό Μουσείο Δολιανών», αφιερωμένο στην ιστορική μάχη που διεξήχθη στο χωριό αλλά και στην ευρύτερη λαογραφία της καθημερινότητας της περιοχής. Στεγάζεται στην οικία Χριστοφίλη, ένα από τα σπίτια στα οποία ταμπουρώθηκαν οι Έλληνες αγωνιστές, περιστατικό από το οποίο η οικία βαφτίστηκε «Το ταμπούρι του Νικηταρά». Είναι ανοιχτό για το κοινό κάθε Σάββατο και Κυριακή πρωί με ελεύθερη είσοδο.

Ιδιαίτερου κάλλους είναι το παλαιό σχολείο, το οποίο έχει κηρυχθεί διατηρητέο κτίριο από το ΥΠΕΧΩΔΕ και λειτουργεί σήμερα ως παραδοσιακός ξενώνας. Ως σχολείο, λειτουργούσε τους μήνες Σεπτέμβριο και Οκτώβριο κάθε σχολικού έτους, μέχρι οι κάτοικοι να ολοκληρώσουν τη συγκομιδή καστάνων και σπαρτών και να μεταφερθούν στον πεδινό οικισμό. Σταμάτησε τη λειτουργία του τον Οκτώβριο του 1982.

Το εκκλησάκι του Αϊ Γιάννη με πανοραμική θέα προς το χωριό

Παραδοσιακές βρύσες

Λόγω του νερού που αφθονούσε στην περιοχή, στο χωριό είχαν κτιστεί αρκετές μαρμάρινες παραδοσιακές βρύσες, οι οποίες διασώζονται μέχρι και σήμερα, αν και ορισμένες έχουν πλέον στερέψει. Ενδεικτικά:

• Σοποτός, αμέσως μετά τον οικισμό Κούβλη και λίγο πριν την είσοδο στα Δολιανά. Σύμφωνα με την αραβογράμματη επιγραφή της χτίστηκε το 1713 και η ονομασία της σημαίνει "καλά νερά" στα σλάβικα.
• Λουτσίτσα, στην αγορά του χωριού.
• Τσιρίκου, στη θέση Ρυκάκια.
• Κόντη, στη θέση Αγγελαίικα.
• Κοντινός
• Βλάγγα

Εκδηλώσεις

Στα τέλη Οκτώβρη με αρχές Νοέμβρη, όταν και ολοκληρώνεται το μάζεμα των καστάνων από τα δέντρα που αφθονούν στη γύρω περιοχή, διοργανώνεται από την κοινότητα η επονομαζόμενη «Γιορτή Καστάνου» κατά την οποία οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να απολαύσουν το κάστανο σε πολλές διαφορετικές συνταγές για φαγητά, γλυκά αλλά και λικέρ.

Στις 23 Απριλίου, παράλληλα με την επιστροφή μέρους των οικιστών για τις θερμές ημέρες του έτους, μεταφέρεται εδώ με λεωφορείο η εικόνα του προστάτη του χωριού Αγίου Γεωργίου από τα Κάτω Δολιανά. Την πρώτη Κυριακή του Νοεμβρίου η εικόνα επιστρέφει στον πεδινό οικισμό. Κατά την κάθοδο, η μεταφορά γίνεται με τα χέρια από τους κατοίκους, σε μια τελετουργική πεζοπορία που κρατάει αρκετές ώρες και περνάει μέσα από το παλαιό μονοπάτι που χρησιμοποιείτο για να συνδέει τους δύο οικισμούς πριν τη δημιουργία αυτοκινητοδρόμων.

Παλαιότερα, ο Πολιτιστικός Σύλλογος οργάνωνε κάθε 4 χρόνια προς τιμήν των Ελλήνων αγωνιστών τη λεγόμενη Αναπαράσταση της Μάχης των Δολιανών, στην οποία λάμβαναν μέρος σχεδόν όλοι οι κάτοικοι. Έθιμο το οποίο ατόνισε με το πέρασμα των ετών, λαμβάνοντας χώρα για τελευταία φορά το 2003 και περιοριζόμενο σήμερα σε μια λιτή τελετουργική εκδήλωση μνήμης. Η αναπαράσταση της μάχης αναμένεται να αναβιώσει το 2021, στα 200 χρόνια από την επέτειό της.

Αθλητισμός

Στιγμιότυπο από τον Ορεινό Ημιμαραθώνιο Δολιανών

Το χωριό διαθέτει ποδοσφαιρικό γήπεδο με φυσικό χλοοτάπητα, το οποίο επισκέπτονται ποδοσφαιρικοί σύλλογοι για την καλοκαιρινή τους προετοιμασία, καθώς και ένα ανοικτό γήπεδο καλαθοσφαίρισης.

Από το 2015 ο Κεντρικός Πατριωτικός Σύλλογος Δολιανών διοργανώνει τον "Ορεινό Ημιμαραθώνιο Δολιανών", αγώνα 21 χιλιομέτρων τρεξίματος, κατά τα τέλη Μαΐου με μέσα Ιουνίου. Είναι μία διοργάνωση βουνού η οποία από το 2017 αναβαθμίστηκε και τελεί υπό την αιγίδα του ΣΕΓΑΣ. Παράλληλα διεξάγεται αγώνας 5 χιλιομέτρων για τους λιγότερο έμπειρους δρομείς και αγώνας 1000 μέτρων για παιδιά.

Στα καλντερίμια και τα μονοπάτια του οικισμού φιλοξενείται τακτικά το τοπικό πρωτάθλημα ποδηλασίας downhill της Αρκαδίας, σε μία διαδρομή που έχει λάβει την ονομασία "Doli Stone Stairs" από τους διοργανωτές.

Δραστηριότητες

To Ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 διασχίζει τον οικισμό

Το Ευρωπαϊκό μονοπάτι μεγάλων αποστάσεων Ε4 διασχίζει τα Δολιανά, καθιστώντας το σημείο ιδανικό για πεζοπορία.

Καθώς βρίσκεται στις βόρειες πλαγιές του Πάρνωνα, το χωριό αποτελεί σημείο έναρξης για το Parnon Trail, ένα περιπατητικό μονοπάτι 200 χιλιομέτρων, το οποίο εκτείνεται σε ολόκληρη την οροσειρά του Πάρνωνα και σκοπό έχει να αναδείξει και να αναβιώσει τα παλιά μονοπάτια ολόκληρης της Κυνουρίας, συνδυάζοντας στη διαδρομή του το βουνό με τη θάλασσα.

Στο ορεινότερο άκρο του οικισμού και σε υψόμετρο 1.100 μέτρα, στη θέση Χορευταρού-Κρέκιζα, έχει κατασκευαστεί από το Δασαρχείο Κυνουρίας με χρηματοδότηση του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, ένας δασικός περιβαλλοντολογικός οικισμός γνωστός ως «Δασικό Χωριό», στα πλαίσια της ευρύτερης προσπάθειας του Υπουργείου να δημιουργήσει υποδομές που διευκολύνουν την ολιγοήμερη διαμονή επισκεπτών κοντά στο δάσος, για λόγους αναψυχής ή εκπαιδευτικούς. Επίκεντρο του Δασικού Χωριού, σκαρφαλωμένο σε υψόμετρο 1.090 μέτρων, βρίσκεται ένα σαλέ με πανοραμική θέα στο οροπέδιο της Τρίπολης και σε όλη τη γύρω περιοχή.

Προσωπικότητες

• Ιωάννης Καλοστύπης (1851-1918), φιλόλογος, δημοσιογράφος, εκδότης εφημερίδας και θεατρικός συγγραφέας. Διετέλεσε Νομάρχης Άρτας (1896; 1910;), Φθιωτιδοφωκίδος και Κοζάνης.
• Κώστας Λαλιώτης, πολιτικός και μέλος του ΠΑ.ΣΟ.Κ. από την ίδρυσή του.

Δείτε επίσης

• Κάτω Δολιανά Αρκαδίας
• Μάχη των Δολιανών
• Κατάλογος παραδοσιακών οικισμών της Ελλάδας
• Πάρνωνας

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Κεντρικός Πατριωτικός Σύλλογος Δολιανά Κυνουρίας
• Ορεινός Ημιμαραθώνιος Άνω Δολιανών
• Parnon Trail, περιπατητικό μονοπάτι