Γκεμπεκλί Τεπέ

Γκιομπεκλί Τεπέ

Άποψη των ερειπίων του Γκιομπεκλί Τεπέ
Τοποθεσία	Ερεντσίκ, Επαρχία Σανλιούρφα, Τουρκία
Συντεταγμένες	37°13′23″N 38°55′21″E
Είδος	Ιερό
Ιστορία
Ίδρυση	10η χιλιετία π.Χ.
Εγκατάλειψη	8η χιλιετία π.Χ.
Περίοδοι	Προκεραμική Νεολιθική Περίοδος Α΄ έως Β΄
Σημειώσεις
Κατάσταση	Καλοδιατηρημένο

Το Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbekli Tepe) είναι αρχαιολογική θέση στη σημερινή Τουρκία, που βρίσκεται ακόμα υπό ανασκαφή. Το 2018 ανακηρύχθηκε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Το Γκιομπεκλί Τεπέ είναι ένα ύψωμα 760 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, που βρίσκεται στη Νοτιοανατολική Τουρκία, κοντά στα σύνορα με τη Συρία και απέχει 12 χιλιόμετρα από την πόλη Ούρφα. Σε αυτή την περιοχή έχουν βρεθεί προϊστορικοί ναοί της νεολιθικής εποχής που έχουν χρονολογηθεί γύρω στο 11.500 π.Χ. και είναι οι αρχαιότεροι στον κόσμο. Πιστεύεται ότι κατασκευάστηκαν από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες.

Ανασκαφές

Οι πρώτες ανασκαφές έγιναν το 1964 από την Αμερικανό αρχαιολόγο Πήτερ Μπένεντικτ ο οποίος προσδιόρισε μόνο ότι στην περιοχή υπήρχε δραστηριότητα κατά τη Νεολιθική εποχή. Το 1994 τις ανασκαφές συνέχισαν Τούρκοι αρχαιολόγοι του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου υπό τη διεύθυνση του αρχαιολόγου Κλάους Σμιθ του Πανεπιστήμιου της Χαϊδελβέργης, μέχρι το θάνατο του τελευταίου το 2014. Μέχρι τότε τον λόφο χρησιμοποιούσαν γεωργοί καλλιεργώντας τον και συχνά μετακινούσαν μεγάλες πέτρες σε αρμακάδες. Οι πρώτες έρευνες των αρχαιολόγων έδειξαν ότι δεν πρόκειται για φυσικό λόφο και αργότερα ανακάλυψαν τους πρώτους μεγάλιθους σε σχήμα Τ.

Ο αρχαιολογικός χώρος

Στήλη με ανάγλυφες αναπαραστάσεις ζώων από τον Περίβολο Β (Στρώμα ΙΙΙ). Πρόκειται μάλλον για ταύρο, αλεπού και γερανό.

Ανακαλύφθηκαν στρώματα που δείχνουν ανθρώπινη δραστηριότητα πολλών χιλιετιών. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι ο χώρος χρησιμοποιούνταν για τελετές γονιμότητας και πιστεύουν ότι οι μεγάλιθοι στο κέντρο των κύκλων συμβολίζουν τη γυναίκα. Το αρχαιότερο στρώμα πιστεύεται ότι ίσως φτάνει και στη Μεσολιθική εποχή. Στο επόμενο στρώμα (Στρώμα Ι) εμφανίζονται κυκλικοί περίβολοι («τεμένη») διαμέτρου από 10 έως 30 μέτρων. Το χαρακτηριστικότερο εύρημα είναι μεγάλιθοι σχήματος Τ, τοποθετημένοι σε τάξη ανάμεσα σε παχείς τοίχους ακατέργαστης λιθοποιίας. Τέσσερις τέτοιοι περίβολοι έχουν ανασκαφεί μέχρι σήμερα, ωστόσο γεωφυσικές έρευνες δείχνουν ότι υπάρχουν και άλλοι 16, που περιλαμβάνουν συνολικά περίπου 200 μεγαλίθους. Το σύμπλεγμα χρονολογικά τοποθετείται στην Προκεραμική Νεολιθική Α. Στην επόμενη φάση, Προκεραμική Νεολιθική Β, ανήκει το επόμενο στρώμα (Στρώμα ΙΙ), στο οποίο αποκαλύφθηκαν πολλά παρακείμενα ορθογώνια δωμάτια. Το πιο πρόσφατο στρώμα (Στρώμα Ι) αποτελείται από ιζήματα, ως το αποτέλεσμα της διάβρωσης και της γεωργικής δραστηριότητας.

Οι ναοί έχουν μεγάλες διαστάσεις, ενώ η ύπαρξη πολλών μεγαλίθων τοποθετημένων ανά ζεύγη υποδεικνύει την ύπαρξη πολλών ιερών. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Κλάους Σμιθ, ο οποίος προχωρά σε μυθολογικές εικασίες, οι μεγάλιθοι με το σχήμα Τ ίσως συμβόλιζαν μυθικά πλάσματα, πιθανόν προγόνων, ή και θεότητες. Ο Κλάους πιστεύει ότι πιθανόν να έχουν σχέση με τη μυθολογία των αρχαίων Σουμερίων, οι οποίοι πίστευαν ότι στο ιερό βουνό Du-Ku κατοικούσαν οι θεότητες Annuna, πολύ αρχαίοι θεοί χωρίς επιμέρους ονόματα. Είναι επίσης εμφανές ότι οι εικόνες των ζώων είναι ειρηνικού χαρακτήρα και δεν παρέχουν ενδείξεις οργανωμένης βίας.

Αρχιτεκτονική

Οι ναοί περιλαμβάνουν μεγάλιθους σε κυκλικό σχήμα, οι οποίοι δεν ξεπερνούν τα 30 μέτρα, οι πέτρινοι στύλοι έχουν σχήμα Τ και επάνω τους έχουν χαραχθεί ανάγλυφες μορφές ζώων όπως αλεπούδες σκορπιοί φίδια κ.ά. Στο κέντρο κάθε κύκλου υπάρχουν δύο μεγάλιθοι. Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από ακατέργαστη ξηρή πέτρα, ενώ το δάπεδο από ασβεστολιθικές πέτρες. Πολύ κοντά στο χώρο (100 μέτρα περίπου) βρέθηκε και το λατομείο εξόρυξης των μεγαλίθων, όπου βρέθηκαν και μισοτελειωμένοι μεγάλιθοι.

Στο χώρο βρέθηκαν εργαλεία από γυαλί και οστά ζώων. Παρ' όλα αυτά απόδειξη κατοικιών και οικισμού δεν υπάρχει, καθώς δεν έχουν βρεθεί καθόλου ίχνη οικόσιτων φυτών και ζώων, και η ερμηνεία που έχει δοθεί στα κτήρια είναι ότι ήταν ναοί.

Χρονολογικό πλαίσιο

Όλες οι δηλώσεις σχετικά με τον αρχαιολογικό χώρο πρέπει να θεωρηθούν προκαταρκτικές, αφού μόνο το 1,5% του χώρου της συνολικής έκτασης έχει ανασκαφεί μέχρι σήμερα (2008). Οι ανασκαφές έφεραν στο φως μέχρι σήμερα πολύ λίγα στοιχεία για οικιστική χρήση. Μέσω της μεθόδου χρονολόγησης με άνθρακα 14, το τέλος του Στρώματος ΙΙΙ θα μπορούσε να προσδιορίζεται περίπου στο 9000 π.Χ. Το Στρώμα Ι εκτιμάται στο 11.000 π.Χ. ή και νωρίτερα. Το Στρώμα II χρονολογείται περίπου στο 8.000 π.Χ. Επομένως το σύμπλεγμα δημιουργήθηκε πριν από τη λεγόμενη Νεολιθική Επανάσταση, δηλαδή πριν από την αρχή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, η οποία θεωρείται ότι άρχισε μετά το 9000 π.Χ.

Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και 500 άτομα για εξάγουν τους μεγάλιθους (κάποιοι από αυτούς ζυγίζουν και 50 τόνους) από τα γύρω λατομεία και να τους μεταφέρουν σε απόσταση 100 έως 500 μέτρα. Στις αρχές της 8ης χιλιετίας η περιοχή έχασε τη σημασία της και με την πάροδο του χρόνου ξεχάστηκε. Άγνωστος παραμένει ο λόγος που έγινε η σκόπιμη κάλυψη όλου του χώρου με 300 έως 500 κυβικά μέτρα χώμα.

Βιβλιογραφία

• Badisches Landesmuseum Karlsruhe (ed.): Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit. Begleitbuch zur Ausstellung im Badischen Landesmuseum vom 20. Januar bis zum 17. Juni 2007. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8
• DVD-ROM: MediaCultura (Hrsg.): Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2090-2
• David Lewis-Williams and David Pearce, "An Accidental revolution? Early Neolithic religion and economic change", Minerva, 17 #4 (July/August, 2006), pp. 29-31.
• Klaus-Dieter Linsmeier and Klaus Schmidt: Ein anatolisches Stonehenge. In: Moderne Archäologie. Spektrum-der-Wissenschaft-Verlag, Heidelberg 2003, S. 10-15, ISBN 3-936278-35-0
• K. Pustovoytov, Weathering rinds at exposed surfaces of limestone at Göbekli Tepe. Neo-lithics 2000, 24-26 (14C-Dates).
• K. Schmidt, Göbekli Tepe and the rock art of the Near East, TÜBA-AR 3 (2000) 1-14.
• Klaus Schmidt: Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger. München 2006, ISBN 3-406-53500-3
• Klaus Schmidt: Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary Report on the 1995–1999 Excavations. In: Palèorient CNRS Ed., Paris 26.2001,1, 45–54, ISSN|0513-9345
• Klaus Schmidt: Frühneolithische Tempel. Ein Forschungsbericht zum präkeramischen Neolithikum Obermesopotamiens. In: Mitteilungen der deutschen Orient-Gesellschaft 130, Berlin 1998, 17–49, ISSN|0342-118X
• K. Pustovoytov: Weathering rinds at exposed surfaces of limestone at Göbekli Tepe. In: Neo-lithics. Ex Oriente, Berlin 2000, 24–26 (14C-Dates)
• J. E. Walkowitz: Quantensprünge der Archäologie. In: Varia neolithica IV. Beier und Beran, Langenweissbach 2006, ISBN 3-937517-43-X

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Εφημερίδα Έθνος, ανακτήθηκε 24 Απριλίου 2008
• Temporary exhhibition in the Badisches Landesmuseum, Karlsruhe until summer 2007
• Ein frühneolithisches Bergheiligtum im südosttürkischen Taurusvorland (DAI)
• GÖBEKLI-TEPE Südanatolien/Türkei
• Γερμανικό αρχαιολογικό ινστιτούτο
• Did we plough up the Garden of Eden?
• Frequently asked questions about Göbekli Tepe
• Interview with Andrew Collins
• The Guardian report 23 April 2008