Ελληνιστική Κοινή

Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (δείτε επίσης: Ελληνικό αλφάβητο)

Πρωτοελληνική (περ. 3000 π.Χ.)

Μυκηναϊκή (περ. 1600–1200 π.Χ.)

Ομηρική (περ. 1200–800 π.Χ.)

Αρχαία ελληνική (περ. 800–300 π.Χ.) Διάλεκτοι: Αιολική, Αρκαδοκυπριακή, Αττική–Ιωνική, Δωρική, Παμφυλιακή, Ομηρική Μακεδονική

Ελληνιστική Κοινή (περ. από 330 π.Χ. ως 700) Ιδιώματα: Ασιανισμός, Αττικισμός

Μεσαιωνική ελληνική (περ. 700–1700)

Νέα ελληνική γλώσσα (από το 1700) Ιδιώματα: Δημοτική, Καθαρεύουσα, Αττικισμός Διάλεκτοι: Καππαδοκική, Κατωιταλική , Κρητική, Κυπριακή, Ποντιακή, Ρωμανιώτικη, Τσακωνική

Άλλες μορφές (από 19ο/20ό αιώνα) Ελληνικός κώδικας Μπράιγ, Ελληνική νοηματική γλώσσα, Κώδικας Μορς

Η ελληνιστική κοινή (κοινή εννοείται διάλεκτος) είναι η λαϊκή μορφή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που εμφανίστηκε και επικράτησε στη μετακλασσική αρχαιότητα (συμβατικά περίπου: 350 π.Χ. - 500 μ.Χ.) και αποτελεί την τέταρτη περίοδο στην ιστορία της μακραίωνης ελληνικής γλώσσας. Άλλες ονομασίες της είναι Αλεξανδρινή, Ελληνιστική, Κοινή ή Ελληνική της Καινής Διαθήκης. Η Κοινή είναι ιδιαίτερα σημαντική όχι μόνο για τους Έλληνες, που αποτέλεσε την πρώτη τους κοινή διάλεκτο και προπομπό της δημοτικής, αλλά και για όλον τον Δυτικό πολιτισμό, για τον οποίο αποτέλεσε την lingua franca στην περιοχή της Μεσογείου. Η Κοινή ήταν επίσης η γλώσσα στην οποία γράφτηκαν τα Ευαγγέλια καθώς και η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για την διδασκαλία και εξάπλωση του Χριστιανισμού στα πρώτα χρόνια μετά Χριστόν. Η Κοινή ήταν επίσης ανεπίσημα πρώτη ή δεύτερη γλώσσα σε ολόκληρη την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ενώ στη Δύση σταδιακά εκτοπίστηκε από τα μεσαιωνικά λατινικά (τη Λαϊκή Λατινική γλώσσα), στην Ανατολή παρέμεινε για αιώνες η καθομιλουμένη.

Η Ονομασία

Κάποιοι λόγιοι όπως ο Απολλώνιος ο Δύσκολος και ο Αίλιος Ηρωδιανός χρησιμοποίησαν τον όρο Κοινή αναφερόμενοι στην Πρωτοελληνική γλώσσα, ενώ άλλοι αναφερόμενοι σε οποιαδήποτε καθομιλουμένη μορφή της ελληνικής -δηλαδή για τη γλώσσα που κατά περιόδους διέφερε από την λόγια γλώσσα. Οταν όμως η Ελληνιστική Κοινή έγινε και γλώσσα της λογοτεχνίας της εποχής της (δηλαδή γύρω στον 1ο π.Χ. αιώνα), τότε ο διαχωρισμός άλλαξε. Κάποιοι άρχισαν λοιπόν τότε να διαχωρίζουν τη γλώσσα ανάμεσα στην Ελληνική (σαν καθαρό απόγονο της κλασικής γλώσσας, ως μετακλασική γλώσσα των λογίων) και στην καθομιλουμένη από διάφορους λαούς, του ελληνικού συμπεριλαμβανομένου. Άλλοι επέλεξαν διαφορετικό διαχωρισμό και ανέφεραν ως Κοινή την Αλεξανδρινή (την περὶ τῆς Ἀλεξανδρέων διαλέκτου) ή τη διάλεκτο της Αλεξάνδρειας ενώ άλλη την σχεδόν παγκόσμια γλώσσα της εποχής.

Ιστορία

Η Κοινή Ελληνιστική ξεπήδησε ως κοινή διάλεκτος μέσα στα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Υπό την ηγεσία των Μακεδόνων που κατέκτησαν τον γνωστό τότε κόσμο, η νεοσχηματισθείσα κοινή διάλεκτος ομιλούνταν τότε από την Αίγυπτο ώς τη λεκάνη της Ινδίας. Αν και τα επιμέρους στοιχεία της Κοινής διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη Κλασική εποχή, στην μετά-Κλασική περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π.χ., όταν οι ασιατικοί πολιτισμοί υπό την επιρροή της Ελληνιστικής περιόδου άρχισαν με την σειρά τους να επηρεάζουν την γλώσσα.

Για την προέλευση της Κοινής Ελληνικής οι μελετητές διαφωνούν. Οι μεν πιστεύουν ότι πράγματι προερχόταν από τον συγκερασμό των τεσσάρων βασικών διαλέκτων της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (ή εκ των τεσσάρων συνιστώσα), άλλοι ότι αποτελεί ουσιαστικά μια μετεξέλιξη της Ιωνικής ή της Αττικής διαλέκτου. Οι μεν υποστηρίζουν ότι στην Ελληνιστική ήταν πολύ έντονα τα ιωνικά στοιχεία, όπως το σσ αντί του ττ και το σύμπλεγμα ρσ αντί του ρρ (θάλασσα αντί θάλαττα και ἀρσενικός αντί ἀρρενικός) ενώ οι δε θεωρούν ότι παρά τα πολλά στοιχεία από την ιωνική και άλλες διαλέκτους, ο βασικός πυρήνας της Ελληνιστικής ήταν η Αττική διάλεκτος.

Η Ελληνιστική Κοινή είχε σε γενικές γραμμές περισσότερα ιωνικά στοιχεία στις περιοχές που κατοικούνταν κυρίως από Ίωνες ενώ αντίθετα στη Λακωνία και στην Κύπρο είχε περισσότερα λακωνικά και αρκαδικά-κυπριακά στοιχεία αντίστοιχα. Επιπλέον η λόγια γλώσσα της περιόδου εκείνης προσομοιάζει τόσο πολύ στην Αττική ώστε συχνά αναφέρεται ως Κοινή Αττική και οι περισσότεροι πλέον αποδέχονται την άποψη ότι η Ελληνιστική Κοινή είναι παιδί της Αττικής, με αρκετές βέβαια επιρροές από άλλες διαλέκτους ή και από τη μητρική γλώσσα άλλων λαών που την μιλούσαν και που σε μικρό βαθμό επίσης τη διαμόρφωναν.

Το πέρασμα στην επόμενη περίοδο, που είναι γνωστή και ως Μεσαιωνική ελληνική, χρονολογείται από την ίδρυση της Πόλης από τον Κωνσταντίνο Α' το 330, ενώ ορισμένοι υποστηρίζουν ότι για ιστορικούς και γλωσσικούς λόγους το πέρασμα στην Μεσαιωνική ελληνική γλώσσα χρονολογείται τον 6ο αιώνα μΧ. Η μετά-Κλασική περίοδος της Ελληνικής αναφέρεται έτσι στην δημιουργία και την εξέλιξη της Κοινής διαμέσου της όλης Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου της ιστορίας έως τις αρχές του Μεσαίωνα.

Πηγές

Εν αντιθέσει με την πληθώρα πηγών εκ των οποίων αντλούμε πληροφορίες για την Αρχαία Ελληνική γλώσσα, οι πηγές που έχουμε κατά την περίοδο της Ελληνιστικής κοινής είναι περιορισμένες. Οι πρώτοι που μελέτησαν την Ελληνιστική Κοινή ήταν κλασικιστές (δηλαδή λάτρεις της Αττικής διαλέκτου) και ήταν λογικό να μην αποδέχονται τις παρεκτροπές της Ελληνιστικής από το πρότυπό τους. Την απαξίωσαν ως "παρηκμασμένη μορφή" της λόγιας Αττικής γλώσσας και δεν της έδωσαν ιδιαίτερη σημασία όσο ήταν ακόμα καιρός και διασώζονταν περισσότερα στοιχεία της. Η μεγάλη σημασία της αναγνωρίστηκε μόλις κατά τον 19ο αιώνα και οι πηγές ήταν όσα πρωτότυπα σε επιγραφές και πάπυροι είχαν διασωθεί. Πηγή της επίσης υπήρξε η «Μετάφραση των Εβδομήκοντα», δηλαδή η σχεδόν κατά λέξη μετάφραση στα Ελληνικά της Παλαιάς Διαθήκης, καθώς και η Καινή Διαθήκη που συντάχθηκε περίπου 4 αιώνες αργότερα. Αυτά τα κείμενα στόχευαν λογικά στο να γίνουν κατανοητά από το πλατύ κοινό και κατά συνέπεια πρέπει να είχαν συνταχθεί στην καθομιλουμένη της εποχής τους.

Πληροφορίες μπορούν να αντληθούν και από Αττικιστές λόγιους της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, οι οποίοι προκειμένου να πολεμήσουν ουσιαστικά την εδραίωση της Ελληνιστικής Κοινής, εξέδιδαν έργα στα οποία συνέκριναν την «ορθή Αττική» με την «λανθασμένη Κοινή». Παρέθεταν μάλιστα και παραδείγματα και νουθετούσαν τον κόσμο για την κατά την αντίληψή τους σωστή χρήση της γλώσσας. Ένας από αυτούς ήταν και ο Φρύνιχος Αρράβιος ο οποίος κατά τον 2ο π.Χ. αιώνα έγραφε χαρακτηριστικά τα εξής:

• Βασίλισσα οὐδείς τῶν Ἀρχαίων εἶπεν, ἀλλὰ βασίλεια ἢ βασιλίς. (Κανείς εκ των Αρχαίων δεν έλεγε (τη λέξη) βασίλισσα αλλά (έλεγε) βασίλεια ή βασιλίς)
• Διωρία ἑσχάτως ἀδόκιμον, ἀντ' αυτοῦ δὲ προθεσμίαν ἐρεῖς. (Η (λέξη) διωρία είναι αισχρά αδόκιμη και αντ' αυτής να χρησιμοποιείς την προθεσμία)
• "Πάντοτε" μὴ λέγε, ἀλλὰ "ἑκάστοτε" καὶ "διὰ παντός".

Άλλες πηγές αποτελούν οι ίδιοι οι Αττικιστές με τα γλωσσικά τους «σφάλματα» καθώς δεν μπορούσαν να είχαν τέλεια γνώση της Αττικής διαλέκτου έβαζαν στο λόγο τους κατά λάθος και στοιχεία της τότε καθομιλουμένης Ελληνιστικής Κοινής. Επίσης πηγή αποτελούν τα τυχαία ευρήματα σε επιγραφές αγγείων -που τις έγραφαν λαϊκοί καλλιτέχνες ή οι έμποροι μόνοι τους- καθώς και μερικά μεταφραστικά λεξικά ή γλωσσάρια Ελληνο-λατινικών της ρωμαϊκής περιόδου. Στα τελευταία αναφέρονται ελληνικές φράσεις με τη μετάφρασή τους στα Λατινικά:

• Καλήμερον, ἦλθες; Bono die, venisti?
• Ποῦ; Ubi?
• Τί γὰρ ἔχει; Quid enim habe
  

Ιδιαίτερα σημαντικά ως πηγές είναι τα κείμενα των παπύρων. Τα κείμενα τών μη φιλολογικών παπύρων τα οποία προέρχονται κυρίως από την Αίγυπτο και αποτελούνται από ιδιωτικές επιστολές, προσκλήσεις και ακόμη από διοικητικά έγγραφα (εγκύκλιοι, απαντήσεις σε αιτήματα, αναφορές) μάς δίνουν μία πιο καθαρή εικόνα του καθημερινού προφορικού λόγου. Τα κείμενα από παπύρους καλύπτουν ολόκληρη την περίοδο της Ελληνιστικής Κοινής, καθώς αρχίζουν από τα τέλη του 4ου πΧ. αιώνα και φθάνουν ώς τον 8ο μΧ. αιώνα, ενώ οι γνώσεις μας για τήν γλώσσα συμπληρώνονται από επιγραφές και όστρακα αυτής της χρονικής περιόδου.

Σπουδαία πηγή τέλος αποτελεί αυτή καθαυτή η νεοελληνική και οι διάλεκτοί της, όπως η ποντιακή διάλεκτος και η καππαδοκική, που έχουν κρατήσει κάποια γλωσσολογικά στοιχεία τα οποία έχουν χαθεί από τη νεοελληνική. Αυτές έχουν π.χ. κρατήσει την αρχαία προφορά του η ως ε (γράφουν νύφε, τίμεσον) ενώ στην Τσακωνική έχουν κρατήσει το παρτεταμένο α αντί του η (αμέρα, αστραπά, λίμνα). Στις νότιες νησιωτικές περιοχές (στα Δωδεκάνησα) και στην Κύπρο έχει διατηρηθεί η έντονη, διπλή προφορά των διπλών όμοιων συμφώνων σε λεξεις όπως Ελλάδα, θάλασσα κ.α. Φαινόμενα σαν αυτά υποδηλώνουν ότι οι προφορές και άλλα χαρακτηριστικά επιβίωσαν μέσα από την Ελληνιστική Κοινή παρά την ποικιλότητα της τελευταίας στον αχανή τότε ελληνόφωνο κόσμο.

Τύποι

Η Ελληνιστική Κοινή παρουσίαζε ποικιλία κατά τόπους, αλλά και ανάλογα με τη χρήση της. Ένας τύπος Ελληνιστικής Κοινής είναι η γλώσσα της Βίβλου. Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα της Παλαιάς Διαθήκης που έγινε γύρω στο 280 π.Χ. από λόγιους Ιουδαίους οι οποίοι μιλούσαν τα Ελληνικά, δείχνει την Ελληνιστική Κοινή της εποχής και της περιοχής τους. Η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης έχει πολλά στοιχεία της Ελληνιστικής της περιοχής και είναι επηρεασμένη από τα Αραμαϊκά και τα Εβραϊκά, οπότε δεν είναι βέβαιο ότι αντικατοπτρίζει την καθομιλουμένη Ελληνιστική Κοινή και λείπουν για παράδειγμα «μεν» και «δε» ενώ αφθονεί ο ρηματικός «ἐγένετο» (με τη σημερινή έννοια «έγινε»). Εντούτοις η μετάφραση αυτή εισήγαγε στοιχεία στην Ελληνιστική Κοινή και ακόμα κι αν εξαρχής δεν ταυτιζόταν με την καθομιλουμένη, κατέληξε να επηρεάσει την τελευταία πολύ βαθιά.

Τα κείμενα της Νέας ή Καινής Διαθήκης που συντάχθηκαν τα περισσότερα εξαρχής στα Ελληνικά, δίνουν στοιχεία για την Ελληνιστική Κοινή της δικής τους εποχής (1ος αιώνας μ.Χ.) Η γλώσσα είναι αρκετά διαφορετική από της Παλαιάς Διαθήκης γιατί τα Ελληνικά της Καινής Διαθήκης είναι πιο καθαρά Ελληνιστικά - δεν αποτελούσαν έργο μετάφρασης αλλά συντάχθηκαν εξαρχής στην Ελληνική.

Τα Ελληνικά των Πατέρων της Εκκλησίας αποτελούν ένα τρίτο τύπο της Ελληνιστικής Κοινής που είναι και πιο κοντά στην καθομιλουμένη της εποχής τους.

Διαφορές με την Αττική διάλεκτο

Οι έξι αιώνες που καλύπτει ουσιαστικά η Ελληνιστική Κοινή δεν μπορεί να μην επηρέασαν τη γλώσσα τόσο στην απαρχή της όσο και στην εξέλιξή της. Οι διαφορές αφορούν στην γραμματική και στη σύνταξη, στη μορφολογία, στο λεξιλόγιο αλλά ασφαλώς και στη φωνολογία - την προφορά που πλέον είχε αλλάξει δραματικά. Αναμφίβολα όμως η Ελληνιστική Κοινή είναι πολύ πιο κατανοητή σε έναν γνώστη της Νεοελληνικής σε σύγκριση με τα Αρχαία Ελληνικά.

Οι διαφορές της από την Αττική διάλεκτο είναι αρκετές, αλλά οι ομοιότητές της πολύ περισσότερες. Οι περισσότερες διαφορές αφορούν σε απλοποιήσεις. Πιο συγκεκριμένα:

Σε φωνολογικό επίπεδο:

• Καταργείται η διάκριση μακρών και βραχέων φωνηέντων, με αποτέλεσμα τα : ᾱ, ᾰ, ῑ, ῐ, ῡ, ῠ να μετατραπούν σε ισόχρονα, δηλαδή να προφέρονται σε όλες τις περιπτώσεις ως : α, ι, υ. Ισόχρονα επίσης έγιναν και τα ω και ο, με αποτέλεσμα να συμπέσουν στην προφορά. Ανάλογο φαινόμενο ωστόσο δεν παρατηρήθηκε στο μακρύ και βραχύ e (στο η και στο ε), διότι το <η> αρχικώς προφέρθηκε κλειστότερα ως <ει> ήδη στα τέλη του 5ου αιώνα πΧ. στην Θεσσαλία, προκαλώντας έτσι σύγχυση στη γραφή (πχ στατεῖρας αντί στατῆρας), και εν συνεχεία προφέρθηκε ακόμα πιο κλειστά και πιο πρόσθια ως <ι> (Ιωτακισμός).

• Οι "νόθες δίφθογγοι" "ει" και "ου" και αυτές μεταβλήθηκαν φονολογικώς. Έτσι λοιπόν το <ει> προφέρθηκε κλειστότερα και ιωτακίστηκε: ει < ῑ < ι , ενώ το <ου> επίσης προφέρθηκε κλειστότερα και μετατράπηκε σε <u>: ου < ū < u.

• Οι βραχύφωνοι δίφθογγοι αι, οι, αυ και ευ επίσης εξελίχθησαν. Το <αι> εξελίχθη με ανοικτότερη προφορά του υποτακτικού φωνήεντος (του ιώτα) και μονοφθογγίσθηκε σε <ē> και εν τέλει σε <e> μετά την κατάργηση της προσωδίας: αι (ai) < ae < ē < e. Η δίφθογγος "οι" είχε την πιο πολύπλοκη πορεία μεταβατικών εξελίξεων : oi < œ < ȫ < ǖ < ü < u < i. Και αυτή η δίφθογγος (όπως και η <αι>) εμφανίζει προσέγγιση της προφοράς των στοιχείων της με την ανοικτότερη προφορά τού i σε e. Εν συνεχεία μονοφθογγίζεται σε έναν φθόγγο μεταξύ τού o και τού e, στο φωνήεν "ȫ". Ο φθόγγος αυτός γίνεται κλειστότερος (u) , και τελικά προσθιούται και ιωτακίζεται σε i. Χρονικώς οι αλλαγές συνετελέσθησαν ως εξής : Ήδη από τον 5ο πΧ. αιώνα στη Βοιωτία ο <oi> είχε μετατραπεί σε <oe> όπως μαρτυρούν και επιγραφές όπως κοέρανος (= κοίρανος) και Fhεκαδᾱμοε (= Ἀκαδήμιοι, τοπική πτώση). Έπειτα περνά από το ενδιάμεσο στάδιο όπου μετατρέπεται σε <ȫ> (αν και δεν μαρτυρείται αυτή η μεταβολή από επιγραφές) και έναν αιώνα αργότερα (250 πΧ.) μετατρέπεται σε <ǖ> (πχ. βοιωτ. Fῡκιᾱ = Fοικία, δᾱμυ = δῆμοι). Η σύγχυση γενικεύεται από τον 3ο και 2ο πΧ. αιώνα, μέχρι και τον 10ο αιώνα μΧ. , οπότε και ο φθόγγος <u> ιωτακίζεται και μετατρέπεται σε <i>. Τέλος, οι "αυ" και "ευ" δεν μονοφθογγίσθηκαν, αλλά μετατράπηκαν σε συνδυασμό φωνήεντος- συμφώνου (αντί ημιφώνου) αυ= av/af , ευ = ev/ef , αντί του αρχικού αυ = au, ευ = eu.

• Πλήρης σίγηση της Υπογεγραμμένης ως τον 1ο πΧ. αιώνα, διαδικασία που είχε ξεκινήσει ήδη από το 400 πΧ. στην αττική διάλεκτο, όπως μαρτυρείται και από την έλλειψη του -ι από τους παπύρους και τις επιγραφές. Η γραφή του -ι επανεισάγεται με το κίνημα του Αττικισμού.
• Αποδάσυνση των διαρκών αήχων δασέων σε διαρκή ψιλά. Ήτοι : ph (φ) < f , th (θ) < θ , kh (χ) < χ . Αυτό το φαινόμενο χρονολογείται ήδη από τον 4ο πΧ. αιώνα για την Λακωνική διάλεκτο, όπου γράφεται σ αντί για θ, που προϋποθέτει διαρκή και όχι κλειστή προφορά του θ: σιῶ = θεῶ, ἀνέσηκε = ἀνέθηκε. Η αποδάσυνση των αήχων δασέων είχε ολοκληρωθεί οπωσδήποτε ως τα τέλη της ελληνιστικής περιόδου (3ος αιώνας μΧ.).
• Αποκλειστοποίηση των ηχηρών κλειστών σε ηχηρά διαρκή: b < β , d < δ , g < γ. Και η μεταβολή αυτή δεν πρέπει να υπήρξε χρονικώς και τοπικώς η ίδια για όλα τα σύμφωνα. Επιγραφές ήδη από τον 4ο πΧ. αιώνα δείχνουν την χρήση του β αντί του F (πχ. κρητ. διαβειπάμενος αντί του διαFειπάμενος, λακων. βοικέτας = Fοικέτας), ενώ ακόμη παλαιότερες διαλεκτικώς (6ος και 5ος αιώνας πΧ.) είναι οι επιγραφικές ενδείξεις για διαρκή προφορά του δ (δηλαδή ως δ και όχι ως d), από γραφές όπως ζίκαια αντί δίκαια, οὐζέ αντί ούδέ της Ηλειακής διαλέκτο, όπου η γραπτή παράσταση με το μόρφημα ζ αντί του δ δηλώνει πιθανότατα αποκλειστικοποιημένη προφορά του δ. Οι αλλαγές στα ηχηρά κλειστά ολοκληρώθηκαν στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.
• Σίγηση του δασέος πνεύματος. Στους χρόνους της Κοινής ο δασύς φθόγγος /h/ αρχίζει ήδη από τον 3ο πΧ. αιώνα να μην προφέρεται, όπως μάς δείχνουν οι πάπυροι (πχ. γραφές όπως κατ' ἕκαστος, κατ' ἡμῶν). Η πρώιμη σίγηση της δασείας φαίνεται ότι είχε ήδη αρχίσει στην ιωνική διάλεκτο, καθώς επίσης και στην λεσβιακή, ηλειακή, κυπριακή και κρητική, ωστόσο το φαινόμενο της πλήρους σιγήσεώς της διαρκεί επί αιώνες και είναι αλληλένδετος με με την αποδάσυνση των δασέων κλειστών. Έτσι ο δασύς φθόγγος σιγάται παντού μόλις τον 3ο μΧ. αιώνα.
• Τα διπλά σύμφωνα, τα οποία προφέρονταν ως παρατεταμένα σύμβολα (όπως φαίνεται και από το γεγονός ότι δύο όμοια σύμφωνα καθιστούσαν το φωνήεν μίας συλλαβής θέσει μακρό: ὅς μοι πᾱλλακίδος, περιχώσατο κᾱλλικόμοιο [Ι 449]), παύουν να προφέρονται ως διπλά σύμφωνα στους τελευταίους αιώνες της Κοινής, φαινόμενο που ολοκληρώθηκε στους πρώιμους μεσαιωνικούς χρόνους.
• Καταργείται ο μουσικός τονισμός της αρχαίας ελληνικής, και αντικαθιστάται με τον δυναμικό τονισμό, φαινόμενο που ολοκληρώθηκε ως τον 5ο αιώνα πΧ.

Σε μορφολογικό επίπεδο:

• Εμφανίζεται περιφραστική εκφορά του ενεστώτα. Στην αρχαία ελληνική των κλασσικών χρόνων, ο ενεστώτας ως χρόνος δεν δήλωνε διάρκεια ενέργειας, αλλά στην ελληνιστική Κοινή δημιουργήθηκε ο περιφραστικός ενεσώτας σχηματιζόμενος από το ρήμα εἰμὶ + μετοχή ενεργητικού ενεστώτα, ο οποίος αντιπαρατίθεται προς τον απλό ενεστώτα: εἰμὶ λέγων = λέγω, εἰμὶ ὁρῶν = ὁρῶ. Η τάση αυτή για διάκριση της χρονικής διάρκειας στον ενεστώτα καλλιεργήθηκε έντονα κατά την περίοδο της ελληνιστικής κοινής, και διατηρήθηκε στους βυζαντινούς χρόνους, ωστόσο δεν έχει επιβιώσει στην Νέα Ελληνική.
• Η περιφραστική εκφορά εμφανίζεται και στον μέλλοντα. Ο μέλλων, χρόνος ο οποίος ήταν ήδη μορφοσυντακτικά ασταθής, καθώς ο τύπος λύσω σήμαινε και "θα λύσω" και "θα λύνω". Στους χρόνους τής Κοινής το πρόβλημα τού μέλλοντα επιδεινώθηκε με την κατάργηση τής διακρίσεως τής προφοράς τών -ει και -ῃ και τών -ο και -ω. Έτσι βαθμιαία επήλθε ο κλονισμός τού μέλλοντα. Δύο απλές χρονικές εγκλίσεις, η οριστική τού ενεστώτα και η υποτακτική αορίστου (σπανιότερα και η ευκτική)- και μια σειρά από λεξιλογικά στοιχεία σε συνδυασμό με το απαρέμφατο και, λιγότερο με την μετοχή, χρησιμοποιήθηκαν για να δηλώσουν τον μέλλοντα. Τέτοια στοιχεία είναι: ἔχω + απαρέμφατο αορίστου, ἔσομαι + μετοχή ενεστώτα, ἕξομαι + απαρέμφατο αορίστου, μέλλω + απαρέμφατο ενεστώτα / αορίστου, θέλω + απαρέμφατο αορίστου, ὀφείλω + απαρέμφατο αορίστου. Ένα παράδειγμα αποτελεί το έργο " Λειμῶνα πνευματικόν" τού Ιωάννου Μόσχου : " εἴ τι θέλει ὁ Θεὸς ποιῆσαι ἔχω" (7, 13 "θα πράξω ό,τι θέλει ο Θεός). Αυτή η ρευστότητα στον σχηματισμό τού μέλλοντα θα ξεπεραστεί στους όψιμους μεσαιωνικούς αιώνες, με τον σχηματισμό τού μέλλοντα να επιτελείται με το γραμματικό μόριο -θα.
• Οι συντελικοί χρόνοι παρακείμενος και υπερσυντέλικος αρχίζουν και αυτοί με την σειρά τους να εκφράζονται περιφραστικώς, ο μεν παρακείμενος με τον ενεστώτα τού ρήματος εἰμί/ἔχω, ο δε υπερσυντέλικος με τον παρατατικό αυτών τού ρήματος εἰμί/ἔχω: α) εἰμί/ ἦν +μετοχή ενεργητικού παρακειμένου/ αορίστου (είμί/ἦν πεποιηκώς/ ποιήσας)· β) είμί/ἦν + μετοχή παθητικού παρακειμένου/αορίστου (είμί/ἦν πεποιημένος/πεποιηθείς)· γ) ἔχω + μετοχή ενεργητικού αορίστου (ἔχω ποιήσας)· δ) ἔχω + μετοχή παθητικού παρακειμένου (ἔχω πεποιημένον). Την ίδια περίοδο, ο μονολεκτικός παρακείμενος και σε -κα- κατά το πρότυπο παλαιών αορίστων σε -κα: ἔδωκα, ἔθηκα- χρησιμοποιείται αντί αορίστου (πχ. "ἀπελθών πέπρακε πάντα ὅσα εἶχε καὶ ἠγόρασεν αὐτόν" Ματθ. 13,46), μαρτυρώντας έτσι παράλληλη χρήση παρακειμένου και αορίστου.
• Η εξάπλωση τής Ελληνικής και η χρησιμοποίησή της από ανθρώπους που δεν την είχαν ως μητρική τους γλώσσα επέφερε τον κλονισμό τής ευκτικής έγκλισης, έγκλιση η οποία απαιτούσε βαθύτερη αίσθηση τής γλώσσας. Η "ευχετική ευκτική" τού ανεξαρτήτου λόγου αντικαταστάθηκε σταδιακώς από την αναλυτική της (περιφραστική) εκφορά. Το ίδιο συνέβη και με την τροπικότητα που εξέφραζε η λεγόμενη "δυνητική ευκτική": και αυτή σταδιακώς πέρασε σε περιφραστικές δηλώσεις, αρχικά με το ἔχω/εἶχον + απαρέμφατο (ἔχω/εἶχον γράψαι), αργότερα με το να + υποτακτική ενεστώτα/ αορίστου ή οριστ. αορίστου, για να καταλήξει στην περίφραση τού θα + παρατατικός (θὰ ἔγραφε).

• Τα τριτόκλιτα ουσιαστικά προκαλούσαν δυσκολίες με την κλίση τους, ιδίως ωρισμένα "ανώμαλα" ουσιαστικά και συνηρημένοι τύποι, καθώς και τα λεγόμενα "αττικόκλιτα" (ὁ λεώς - τοῦ λεῶ κλπ.). Τέτοια ήταν λχ. τα ουσιαστικά : τὸ οὖς - τοῦ ὠτός, ἡ κλείς -τῆς κλειδός, τὀ ὕδωρ - τοῦ ὕδατος, ὁ ἀμνός - τοῦ ἀρνός, ὁ οἶς - τοῦ οἰός, ἡ ναῦς - τῆς νηός, ὁ ὗς - τοῦ ὑός, ὁ βοῦς -τοῦ βοός, ὁ κτείς -τοῦ κτενός, ἡ ἅλως - τῆς ἅλω, ὁ παῖς - τοῦ παιδός, κα. Τα ουσιαστικά στους χρόνους τής Κοινής είτε αντικαταστάθηκαν με συνώνυμά τους, ήτοι : ὕδωρ > νηρόν (< νεαρόν ὕδωρ), ὗς > χοῖρος, οἶς > πρόβατον, ναῦς > πλοῖον, είτε μεταπλάστηκαν σε μορφολογικώς απλουστέρους τύπους : οὖς > ὠτίον, κλείς > κλειδίον, βοῦς > βοίδιον, κτείς > κτένιον, ἅλως > ἁλώνιον, παῖς > παιδίον και ἀμνός > γεν. ἀμνοῦ κλπ. Ομοίως αντί τών αττικών τύπων ὁ λεώς - τοῦ λεῶ, ὁ νεώς - τοῦ νεῶ, ελέχθησαν ὁ λαός - τοῦ λαοῦ, ὁ ναός - τοῦ ναοῦ, που ήταν ομαλότερα. Το ίδιο, ως ομαλότεροι, χρησιμοποιήθηκαν για τα τριτόκλιτα οι τύποι τὸν ὑγιῆ αντί τὸν ὑγιᾶ, τὸν ἐνδεῆ αντί τὸν ἐνδεᾶ και τὰ ὑγιῆ, τὰ χρέη αντί τών τύπων τὰ ὑγιᾶ, τὰ χρέα. Ομοίως εξομαλύνθηκαν τα ουδέτερα τού τύπου τὸ κρέας - τοῦ κρέως, που μεταπλάστηκαν στις πλάγιες πτώσεις τους συνήθως σε τύπους με -τ- : τοῦ κρέατος, τοῦ κέρατος, αλλά και τοῦ γήρους (αντί γήρως) προτού γίνει τοῦ γήρατος.
• Κατάργηση τού δυικού αριθμού και αντικατάσταση με το αριθμητικό δύο : ὀφθαλμώ > δύο ὀφθαλμώ > δύο ὀφθαλμοί.
• Γενικεύονται τα συγκριτικά μορφήματα -τερος και -τατος τών παραθετικών των επιθέτων με τα οποία σχηματίζονταν ωρισμένα επίθετα : ταχύς -ταχίων -τάχιστος > ταχύς -ταχύτερος -ταχύτατος.
• Αντικαθίστανται οι καταλήξεις του β΄ αορίστου με τις καταλήξεις του α΄ αορίστου.

• Στη σύνταξη το «ἴνα» αντικαθιστά μια σειρά από συνδέσμους και απαρέμφατα. Έτσι, η υποτακτική λειτουργικά ενισχύθηκε σημαντικά, επιτελώντας την αναλυτική εκφορά τού τελικού απαρεμφάτου (βούλομαι ἐλθεῖν > βούλομαι ἵνα ἔλθω).
• Γίνεται ευρύτερη χρήση των υποκοριστικών χωρίς όμως αυτά να έχουν την αρχική υποκοριστική τους έννοια (π.χ. το παιδίον δεν είναι όπως στα Αρχαία Ελληνικά το μικρό παιδί, αλλά γενικά το παιδί). Επίσης, επηρεασμένη από την αραμαϊκή γλώσσα, η Ελληνιστική Κοινή χρησιμοποιεί συχνά το «τότε» και τη φράση-κλισέ «καί το δέ».

• Το απαρέμφατο στην Κύπρο και στον Πόντο είχε μακροβιότερη ιστορία, αλλά στην Ελλάδα η χρήση του περιορίζεται δραματικά από την Ελληνιστική Κοινή. Χρησιμοποιείται πλατιά μόνον όταν μαρτυρεί σκοπό και συχνά βρίσκεται εμπρόθετο με γενική. Επίσης περιορίζεται η χρήση της παθητικής φωνής και ο κόσμος προτιμά να χρησιμοποιεί το ενεργητικό ρήμα μαζί με κάποιαν αυτοπαθή αντωνυμία.

• Στην Ελληνιστική (τουλάχιστον όπως μαρτυρούν τα εκκλησιαστικά κείμενα) επέδρασαν και οι σημιτικοί τύποι σύνταξης ή σχημάτων λόγου ή και λέξεις, όπως π.χ. η λέξη σατανάς. Η λέξη άγγελος αποτελεί άλλο ένα παράδειγμα επίδρασης, αφού παύει να χρησιμοποιείται τόσο συχνά με την έννοια του αγγελιοφόρου όσο του άγγελου, που είναι μεν αγγελιοφόρος του Θεού, αλλά η λέξη πλέον εννοεί το συγκεκριμένο ον, τον άγγελο, ο δε «διάβολος» παύει να σημαίνει εκείνον που ενσπείρει διαβολές, αλλά τον διάβολο του Ιώβ.

Δείγματα κειμένων Ελληνιστικής Κοινής

• "Συγγραφή συνοικεσίας" (προικοσύμφωνο). Ελεφαντίνη, 311 μΧ.

Ἀλεξάνδρου τοῦ Ἀλεξάνδρου βασιλεύοντος ἔτει ἑβδόμῳ Πτολεμαίου σατραπεύοντος ἔτει τεσσαρεσκαιδεκάτῳ μηνὸς Δίου. Συγγραφὴ συνοικισίας Ἡρακλείδου καὶ Δημητρίας. Λαμβάνει Ἡρακλείδης Δημητρίαν Κώιαν γυναῖκα γνησίαν παρὰ τοῦ πατρὸς Λεπτίνου Κώιου καὶ τῆς μητρὸς Φιλωτίδος, ἐλεύθερος ἐλευθέραν, προσφερομένην εἱματισμὸν καὶ κόσμον... Παρεχέτω δὲ Ἡρακλείδης Δημητρίᾳ ὅσα προσήκει γυναικὶ ἐλευθέραι πάντα, εἶναι δὲ ἡμᾶςκατὰ ταὐτὸ ὅπου ἂν δοκῇ ἄριστον εἶναι βουλευομένοις κοινῇ βουλῇ Λεπτίνῃ καὶ Ἡρακλείδῃ. Εἰὰν δέ τι κακοτεχνοῦσα ἁλίσκηται ἐπὶ αἰσχύνῃ τοῦ ἀνδρὸς Ἡρακλείδου Δημητρία στερέσθω ὧν προσηνέγκατο πάντων. ἐπιδειξάτω δὲ Ἡρακλείδης, ὅτι ἂν ἐγκαλῇ Δημητρίᾳ , ἐναντίον ἀνδρῶν τριῶν, οὕς ἂν δοκιμάζωσιν ἀμφότεροι. Μὴ ἐξέστω δὲ Ἡρακλείδῃ γυναῖκα ἄλλην ἐπεισάγεσθαι ἐφ' ὕβρει Δημητρίας μηδὲ τεκνοποιεῖσθαι ἐξ ἄλλης γυναικὸς μηδὲ κακοτεχνεῖν μηδὲν παρευρέσει μηδεμιᾷ Ἡρακλείδην εἰς Δημητρίαν. εἰὰν δὲ τι ποῶν τούτων ἁλίσκηται Ἡρακλείδης καὶ επιδείξῃ Δημητρία ἐναντίον ἀνδρῶν τριῶν, οὕς ἂν δοκιμάζωσιν ἀμφότεροι, ἀποδότω Ἡρακλείδης Δημητρίᾳ τὴν φερνὴν, ἥν προσηνέγκατο... καὶ προσαποτεισάτω ἀργυρίου Ἀλεξανδρείου...

• Επιστολή της χριστιανής Τάρης πρός την θεία της (Απαμία Συρίας, 4ος/ 5ος μ.χ αιώνας).

Κυρίᾳ μου καὶ ἐπιπόθητῃ θείᾳ Τάρη θυγάτηρ ἀδελφῆς σου Ἀλλοῦτος ἐν θ(ε)ῶ χαίρειν.

Πρὸ παντὸς ἔυχομαι τῷ Θ(ε)ῶ ὑγιένουσάν σε καὶ εὐθυμοῦσαν ἀπολαβῖν τὰ παρ' ἐμοῦ γράμματα. αὕτη γάρ μού ἐστιν εὐχή. Γείνωσκε δέ, κυρία μου, ὅτι ἀπὸ τῶν Πάσχω(ν) ἡ μήτηρ μου, ἡ ἀδελφή σου, ἐτελε[ύτη]σεν. Ὅτε δὲ τὴν μητέρα μου εἶχα μεθ' [ἑ]αυτῆς, ὅλον τὸ γένος μου αὕτη ἦν. ἀφ' οὗ δ[ὲ] ἐτελεύτησεν, ἔμινα ἔρημος, μ[η]δένα ἔχουσα ἐπὶ ξένοις τόποις. Μνημόνευε οὖν, θεία, ὡς ζώσης τῆς μητρὸς μου, εἵνα εἴ τινα εὑρίσκις πέμπε πρὸς ἐμέ. Προσαγόρευε πᾶσαν τὴν συγγένιαν ἡμῶν.

Ἐρωμένην σε ὁ κ(ύριος) διαφυλάττοι μακροῖς καὶ εἰρηνικοῖς χρόνοις, κυρία μου. Verso: Ἀπό]δος τὴν ἐπιστολὴν

Ὡρείνᾳ, ἀδελφῇ Ἀπολλωνίου, Κοπτιτίσᾳ, παρὰ Τάρης, θυγατρὸς ἀδελφῆς αὐτῆς, ἀπὸ Ἀπαμίας.

Περαιτέρω πηγές

• Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Συνοπτική Ιστορία τής Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2002.
• Γ.Ν. Χατζιδάκις, Σύντομος Ιστορία τής Ελληνικής Γλώσσης, Αθήνα 1915.
• http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_14/index.html