Νένα Βενετσάνου: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
Γραμμή 35: Γραμμή 35:
*2019- Άγρυπνο Φεγγάρι Νότη Μαυρουδή
*2019- Άγρυπνο Φεγγάρι Νότη Μαυρουδή
*2018- Περιπέτεια Δημήτρης Αρναούτης
*2018- Περιπέτεια Δημήτρης Αρναούτης
*2018- Ανεμογυαλός Λίνου Κόκοτο
*2018- Ανεμογυαλός Λίνου Κόκοτου
*2017- Ο Πόνος Όλου του Κόσμου Πηγής Λυκούδη
*2017- Ο Πόνος Όλου του Κόσμου Πηγής Λυκούδη
*2017- Η Πηγή των Θαυμάτων Γιώργου Σταυριανού
*2017- Η Πηγή των Θαυμάτων Γιώργου Σταυριανού
Γραμμή 41: Γραμμή 41:
*2014- Η Μεγάλη Χίμαιρα Κατερίνας Πολέμη
*2014- Η Μεγάλη Χίμαιρα Κατερίνας Πολέμη
*2013 - Το Μυστικό του Κόσμου Δημήτρη Λίβανου
*2013 - Το Μυστικό του Κόσμου Δημήτρη Λίβανου
*2012 - Tαξιδεύοντας με την Αργώ.Ταντση-Γ.Τσιτρούλη
*2012 - Tαξιδεύοντας με την Αργώ Γιάννη Ταντση-Γ.Τσιτρούλη
*2010- Το Θέατρο στην Αρχαία Αθήνα Πρόγρ.Μελίνα9
*2010- Το Θέατρο στην Αρχαία Αθήνα Νένας Βενετσάνου Πρόγρ.Μελίνα9
*2009- Νάνι άνθος μου και φως μου Θανάση Μωραϊτη
*2009- Νάνι άνθος μου και φως μου Θανάση Μωραϊτη
*2008- Αττίκ αφιέρωμα του Δαυίδ Ναχμία
*2008- Αττίκ αφιέρωμα Δαυίδ Ναχμία
*2008 - Προσανατολισμοί, Ηλία Ανδριόπουλου - Οδυσσέα Ελύτη.
*2008 - Προσανατολισμοί, Ηλία Ανδριόπουλου - Οδυσσέα Ελύτη.
*2004- Πετώντας πας στην Πόλη Τατιάνας Ζωγράφου
*2004- Πετώντας πας στην Πόλη Τατιάνας Ζωγράφου
*2003 - Καφέ Γκρέκο Ν.Βενετσάνου
*2003 - Καφέ Γκρέκο Νένας Βενετσάνου
*2003 - Η Εύα Κοταμανίδου διαβάζει Γ.Σαραντάρη Ν.Βενετσάνου
*2003 - Η Εύα Κοταμανίδου διαβάζει Γ.Σαραντάρη Νένας Βενετσάνου
*2002- Ο Ψύλλος Μιχάλη Τερζής
*2002- Ο Ψύλλος Μιχάλη Τερζή
*2002- Χρωματιστά Τραγούδια της Μαρίζας Κωχ
*2002- Χρωματιστά Τραγούδια της Μαρίζας Κωχ
*2001- Τα Μυστικά του Κήπου Νίκου Κυπουργού
*2001- Τα Μυστικά του Κήπου Νίκου Κυπουργού
*2001- Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού Μ.Θεοδωράκη
*2001- Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού Μίκη Θεοδωράκη
*2001 - Το Πρόσωπο της Αγάπης της Καλλιόπης Τσουπάκη
*2001 - Το Πρόσωπο της Αγάπης Καλλιόπης Τσουπάκη
*2001- Mήτηρ Θεού Χρήστου Λεοντή
*2001- Mήτηρ Θεού Χρήστου Λεοντή
*2000- Μπαρμπαριά Δημήτρη Μαρκάτου
*2000- Μπαρμπαριά Δημήτρη Μαρκάτου
*2000- Τι γύρευες μες την Κίνα Τσάκι Τσαν. Μ.Ρασούλη
*2000- Τι γύρευες μες την Κίνα Τσάκι Τσαν. Βαγιόπουλου -Ρασούλη
*2000 - Ζεϊμπέκικο "Λαϊκές Προσευχές
*2000 - Ζεϊμπέκικο "Λαϊκές Προσευχές
*2000 - Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη
*2000 - Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη
Γραμμή 65: Γραμμή 65:
*1998- Γιαπωνέζικοι Κήποι Σταύρου Παπασταύρου
*1998- Γιαπωνέζικοι Κήποι Σταύρου Παπασταύρου
*1998 - Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι
*1998 - Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι
*1998 - Αργοναύτες Η,Ανδριόπουλου
*1998 - Αργοναύτες Ηλία Ανδριόπουλου
*1997- Antologie Mousurgia Graeca
*1997- Antologie Mousurgia Graeca
*1997- Πύλη της Άμμου Λουδοβίκου των Ανωγείων
*1997- Πύλη της Άμμου Λουδοβίκου των Ανωγείων
*1997- El cor del Temps Μaria del Mar Bonet
*1997- El cor del Temps Μaria del Mar Bonet
*1997- Στην Όχθη της Καρδιάς μου Συλλογικό
*1997- Στην Όχθη της Καρδιάς μου. Συλλογικό
*1997 - Αγήρων ήχος θεάτρου Ν.Βενετσάνου
*1997 - Αγήρων ήχος θεάτρου Ν.Βενετσάνου
*1996 - Νέα Γη Ν.Βενετσάνου
*1996 - Νέα Γη Νένας Βενετσάνου
*1996 - Πόλεις του Νότου Ν.Βενετσάνου
*1996 - Πόλεις του Νότου Νένας Βενετσάνου
*1995- Με μια Ομπρέλα Τρύπια Πένυ Ξενάκη
*1995- Με μια Ομπρέλα Τρύπια Πένυ Ξενάκη
*1995 - Εικόνες Ν.Βενετσάνου, Ν.Μαμαγκάκη, Μ.Χατζιδάκι, Μ.Θεοδωράκη
*1995 - Εικόνες Ν.Βενετσάνου, Ν.Μαμαγκάκη, Μ.Χατζιδάκι, Μ.Θεοδωράκη

Έκδοση από την 17:07, 21 Ιουνίου 2019

Νένα Βενετσάνου
Όνομα στη
μητρική γλώσσα
Νένα Βενετσάνου (Ελληνικά)
Γέννηση15  Αυγούστου 1955
Αθήνα[1]
Χώρα πολιτογράφησηςΕλλάδα
ΣπουδέςΠανεπιστήμιο της Φρανς-Κοντέ (1977)[1] και Ελληνικό Ωδείο
Ιδιότητατραγουδιστής[1] και συνθέτης
Όργαναφωνή και πιάνο

Η Νένα (Ειρήνη) Βενετσάνου (Αθήνα, 15 Αυγούστου 1955) είναι Ελληνίδα συνθέτρια και τραγουδίστρια.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στην Αθήνα,άρχισε πιάνο με την Χάρη Κλαδάκη συνέχισε στο Ελληνικό Ωδείο Αθηνών και Σύρου και αποφοίτησε από το Γυμνάσιο της Σύρου. Το 1973, έφυγε για τη Γαλλία για πανεπιστημιακές σπουδές. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Franche-Compté Ιστορία της Τέχνης και Αρχαιολογία μέχρι το 1977. Παράλληλα πήρε μαθήματα τραγουδιού, στο Παρίσι, από την Ίρμα Κολάση.

Επιστρέφει στην Ελλάδα το 1977 για τη συγγραφή της μεταπτυχιακής εργασίας της πάνω στο έργο του Γιάννη Τσαρούχη, και έρχεται σε επαφή με την νέα, μεταδικτατορική πραγματικότητα της Ελληνικής κοινωνίας. Εντάχθηκε σε κοινωνικά κινήματα και ενσωματώθηκε τελικά στο Φεμινιστικό Αυτόνομο Κίνημα, όπου έγραψε και τα πρώτα της τραγούδια που εγιναν σημείο αναφοράς του Φεμινισμού στην Ελλάδα. Εμφανίστηκε στην τηλεόραση και έδωσε το πρώτο της κονσέρτο με την Ελένη Καραϊνδρου. Ο Χρήστος Λεοντής την προσέλαβε ως τραγουδίστρια στην ομάδα του και συνεργάστηκε μαζί του σε μια δίχρονη περιοδεία σε όλη την Ελλάδα.

Η συμμετοχή της στον τηλεοπτικό διαγωνισμό νέων ταλέντων της ΕΡΤ Να η Ευκαιρία της έδωσε ένα πρώτο βραβείο. Την επομένη, την προσκάλεσαν στο Τρίτο Πρόγραμμα του ραδιοφώνου για να τραγουδήσει στην πιο πετυχημένη εκπομπή του: «Εδώ Λιλιπούπολη» για την οποία τραγούδησε τον Γιαουρτοπόταμο , τη Ρόζα -Ροζαλία, τον Σιδερομάσα , Μια βραδιά στο Πόρτο -Λίλι κ.ά. Εκεί συναντήθηκε με τον Μάνο Χατζιδάκι, διευθυντή του Τρίτου και με μια πλειάδα νέων συνθετών παίρνοντας μέρος σε εκπομπές , ηχογραφήσεις και συναυλίες αρχικά συνεργαζόμενη με τα Μουσικά Νιάτα σε όλη την Ελληνική Επικράτεια και στον Μουσικό Αύγουστο, στην Εθνική Πινακοθήκη και στο Εθνικό Θέατρο όπου τραγούδησε τον Ματωμένο Γάμο του Λόρκα. Έκτοτε επί σειρά ετών (15), συνδέθηκε με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, όταν αυτός μετά την παραίτησή του από το ραδιόφωνο, αποφάσισε να παρουσιάσει το έργο του σε μορφή κονσέρτου σε όλη την Ελλάδα και σε φεστιβάλ του εξωτερικού ερμηνεύοντας υπό την διεύθυνσή του όψιμα έργα του συνθέτη όπως Μυθολογία, Παράλογα, Ματωμένο Γάμο, Μπαλλάντες της Οδού Αθηνάς και άλλα από όλο το φάσμα του ρεπερτορίου του. Ο Μάνος Χατζιδάκης έλεγε γι' αυτήν:¨"Ισορροπεί με ευφυία ανάμεσα στο λάικό και το κλασικό τραγούδι ,χωρίς ποτέ να χάνει τον αισθησιασμό της , είναι μια πλήρης φωνή."

Καθοριστική όμως για την καριέρα της ήταν και η συνάντηση με τον παραγωγό Αλέκο Πατσιφά που της πρότεινε το 1979 να ηχογραφήσει έναν δίσκο με δικές της συνθέσεις, -μελοποιήσεις 5 ποιημάτων του Πωλ Ελυάρ στα γαλλικά και 6 ελληνικά τραγούδια- . Ο δίσκος αυτός την καθιέρωσε στο πλατύ κοινό και στην ελληνική δισκογραφίας ως τραγουδοποιό σε ηλικία 24 ετών.

Εξίσου σημαντική όσο και καθοριστική για την καλλιτεχνική της πορεία ήταν και η συνάντησή της με τον Νίκο Μαμαγκάκη. Τραγούδησε στην «Οδύσσεια» και στον «Ερωτόκριτο». Ο Νίκος Μαμαγκάκης ενορχήστρωσε επίσης για τη φωνή της τα «13 λαϊκά τραγούδια» του Λόρκα.

Ως τραγουδοποιός έχει ηχογραφήσει πολλούς κύκλους τραγουδιών έχοντας συγχρόνως και την καλλιτεχνική διεύθυνση, όπως το τρίπτυχο: "Πολεις του Νότου", "Νέα Γή", "Καφέ Γκρέκο" με θέμα το ταξίδι ,τη φυγή ,τη συνάντηση. Το "Αγήρων Ηχος Θεατρου",μία σημαντική εργασία για την γέννηση και εξέλιξη του αρχαίου δράματος που περιέχει αποσπάσματα από μουσική της για το θέατρο (Τρωάδες του Ευριπίδη -Γράμμα στον Ορέστη του Ιάκωβου Καμπανέλλη-Κλυταιμνήστρα της Μαργκερίτ Γιούρσεναρ) με ερμηνεύτρια την ηθοποιό Ιωάννα Γκαβάκου. Συνέθεσε μουσική στο "η Εύα Κοταμανίδου διαβάζει Γιώργο Σαραντάρη", Στα Γράμματα σε μια Γυναίκα σε ποίηση του Γιώργου Σαραντάρη με τον ηθοποιό Κώστα Καστανά και στο είκαστικό έργο της Όπης Ζούνη και της Κατερίνας Ευαγγελάκου Φως ,Σκιές, Συμπτώσεις .Ως ερμηνεύτρια έχει τραγουδήσει σε πολλές ταινίες όπως Ησυχες Μέρες του Αυγούστου του Παντελή Βούλγαρη σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι, Ελένη Μπούκουρη Αλταμούρα της Κλεώνης Φλέσσα σε μουσική Ηρακλή Πασχαλίδη, ο Ψύλλος, πολυβραβευμένη ταινία σε παγκόσμια κλίμακα του Δημήτρη Σταύρου σε μουσική του Μιχάλη Τερζή κ. ά.

Έχει συνεργαστεί με το ΥΠ.ΠΟ. στις δράσεις του Κέντρου Εκπαιδευτικών προγραμμάτων με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα "Μουσών Δώρα" το οποίο εκπροσώπησε την Ελλάδα στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας στο Βέλγιο και στη Γαλλία και το έργο "Ηριδανός"¨συμφωνία για 13 παιδιά για το ΙCOM στο Παρίσι. Έχει μελοποιήσει Ελληνίδες ποιήτριες, Γάλλους και Ιταλούς ποιητές, όπως Michel Deguy, Paul Eluard, Alberto Savinio,Giorgos Sarantaris; Michelangelo Buonarroti, Gaspara Stampa και έχει δώσει διαλέξεις και σεμινάρια εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος για το ελληνικό τραγούδι στο Βέλγιο, την Γαλλία και την Ελλάδα. Η Νένα Βενετσάνου παράλληλα με τις συναυλίες και τα ρεσιτάλ με το ρεπερτόριό της, έχει λάβει μέρος σε ηχογραφήσεις και δίσκους των συνθετών Lluis Llach, Michel Montanaro, Γιώργου Σταυριανού, Λίνου Κόκοτου, Κατερίνας Πολέμη, Πηγής Λυκούδη, Δημήτρη Αρναούτη κ.ά. Πρόσφατα έγραψε μουσική για τους θεατρικούς μονολόγους της Ιωάννας Γκαβάκου: Ταξίδι Επιστροφής (θέατρο Αλκμήνη), Νικολέτα Συγγρού "Ο Ανδρέας μου" (θέατρο Βολτ) και Μάνα Εκάβη (θέατρο Αλκμήνη). Προωθεί συνεργαζόμενη με το Σωματείο Γιώργος Σαραντάρης, το ποιητικό έργο του, διοργανώνοντας διάφορες εκπαιδευτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Συμμετέχει καλλιτεχνικά σε δράσεις του Φεμινιστικού Κινήματος. Έχει βραβευτεί από την Ακαδημία του Δίσκου Σαρλ Κρος για την ερμηνεία της στο έργο Sappho de Mytilène της Αγγ.Ιονάτος. Το Διεθνές Γραφείο Ειρήνης την τίμησε μαζί με άλλες σημαντικές προσωπικότητες της Πολιτικής και της Τέχνης για την προσφορά της στην ειρήνη και τον πολιτισμό στην Ελλάδα.Το Νοέμβριο του 2010 τιμήθηκε από τη Γαλλική Δημοκρατία με το παράσημο Ιππότης του Τάγματος Γραμμάτων και Τεχνών (Chevalier dans l' Ordre des Arts et des Lettres).

Το 2014, ήταν μία από τους 180 καλλιτέχνες και πολιτικούς που υπέγραψαν την Ώρα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, στηρίζοντας τον Αλέξη Τσίπρα.[2] Στις βουλευτικές εκλογές του 2019 είναι υποψήφια βουλευτής επικρατείας με το Μέρα 25.[3]

Άλλες σημαντικές συνεργασίες

Με τον Μίκη Θεοδωράκη έχει εμφανιστεί κατά καιρούς υπό την διεύθυνσή του με την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ ερμηνεύοντας το Μαουτχάουζεν, Μικρές Κυκλάδες , και με την Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης και Μουσικά Σύνολα επιλογές από έργα του όπως Επιτάφιος, Τα Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας, Το τραγούδι του Νεκρού Αδελφού και οι συνεργασίες της στη δισκογραφία και σε συναυλίες με τους: Νότη Μαυρουδή, Αγγελική Ιονάτου, Μαρίζα Κωχ, Λιουίς Λιακ, Μισέλ Μονταναρό, Γιώργο Κουμεντάκη, Βάσο Αργυρίδη, Σωκράτη Βενάρδο την έχουν κάνει ευρύτερα γνωστή.

Η Βενετσάνου έχει συνεργαστεί ως σολίστ με τις ορχήστρες: Metropol Orchestra Utrecht, National Orchestra Kieve, Ossipof Orchestra Moscou, Oxford Orchestra England, Καμεράτα Μεγάρου Μουσικής, Ορχήστρα των Χρωμάτων, Ορχήστρα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, Σολίστες της Μόσχας, Ορχήστρα του 21ου αιώνα Μόσχας, Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας της Βουδαπέστης.

Εμφανίσεις

Με το συγκρότημά της έχει τραγουδήσει σε σημαντικές αίθουσες όπως: Τάουν Χωλ Ζυρίχης, Chatelet στο Παρίσι, Palais des Beaux Arts Bruxelles, Nova Opera Μόσχας, και σε πολλές άλλες αίθουσες όπως: Salle Playel, Theatre des Champs Elysses, Klein Comedie, Wradembourgen Zall στην Ουτρέχτη, Opera de Toulon, Paradiso, Όπερα του Άμστερνταμ, Όπερα του Πεκίνου, Ηρώδειο, Μέγαρο Μουσικής, Στάδιο Wembley του Λονδίνου, Ολυμπιακό Στάδιο της Βαρκελώνης, Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας, της Αρχαίας Ολυμπίας, Aρχαίο Θέατρο της Εφέσσου, Μικρό Θέατρο Επιδαύρου κ.α.

Δισκογραφία

  • 2019- Άγρυπνο Φεγγάρι Νότη Μαυρουδή
  • 2018- Περιπέτεια Δημήτρης Αρναούτης
  • 2018- Ανεμογυαλός Λίνου Κόκοτου
  • 2017- Ο Πόνος Όλου του Κόσμου Πηγής Λυκούδη
  • 2017- Η Πηγή των Θαυμάτων Γιώργου Σταυριανού
  • 2015- Το Βορεινό Παράθυρο Μιχάλη Τερζή
  • 2014- Η Μεγάλη Χίμαιρα Κατερίνας Πολέμη
  • 2013 - Το Μυστικό του Κόσμου Δημήτρη Λίβανου
  • 2012 - Tαξιδεύοντας με την Αργώ Γιάννη Ταντση-Γ.Τσιτρούλη
  • 2010- Το Θέατρο στην Αρχαία Αθήνα Νένας Βενετσάνου Πρόγρ.Μελίνα9
  • 2009- Νάνι άνθος μου και φως μου Θανάση Μωραϊτη
  • 2008- Αττίκ αφιέρωμα Δαυίδ Ναχμία
  • 2008 - Προσανατολισμοί, Ηλία Ανδριόπουλου - Οδυσσέα Ελύτη.
  • 2004- Πετώντας πας στην Πόλη Τατιάνας Ζωγράφου
  • 2003 - Καφέ Γκρέκο Νένας Βενετσάνου
  • 2003 - Η Εύα Κοταμανίδου διαβάζει Γ.Σαραντάρη Νένας Βενετσάνου
  • 2002- Ο Ψύλλος Μιχάλη Τερζή
  • 2002- Χρωματιστά Τραγούδια της Μαρίζας Κωχ
  • 2001- Τα Μυστικά του Κήπου Νίκου Κυπουργού
  • 2001- Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού Μίκη Θεοδωράκη
  • 2001 - Το Πρόσωπο της Αγάπης Καλλιόπης Τσουπάκη
  • 2001- Mήτηρ Θεού Χρήστου Λεοντή
  • 2000- Μπαρμπαριά Δημήτρη Μαρκάτου
  • 2000- Τι γύρευες μες την Κίνα Τσάκι Τσαν. Βαγιόπουλου -Ρασούλη
  • 2000 - Ζεϊμπέκικο "Λαϊκές Προσευχές
  • 2000 - Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη
  • 1999- Καντάτα Ελευθερίας Χρήστου Λεοντή
  • 1999- Στο ΦΩΣ Καλλιόπη Βέττα
  • 1999- Ένα Ευχαριστώ. Χάνομαι γιατί ρεμβάζω.
  • 1998- Το πιο μεγάλο ψέμα Γιώργου Σταύριανού
  • 1998- Γιαπωνέζικοι Κήποι Σταύρου Παπασταύρου
  • 1998 - Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι
  • 1998 - Αργοναύτες Ηλία Ανδριόπουλου
  • 1997- Antologie Mousurgia Graeca
  • 1997- Πύλη της Άμμου Λουδοβίκου των Ανωγείων
  • 1997- El cor del Temps Μaria del Mar Bonet
  • 1997- Στην Όχθη της Καρδιάς μου. Συλλογικό
  • 1997 - Αγήρων ήχος θεάτρου Ν.Βενετσάνου
  • 1996 - Νέα Γη Νένας Βενετσάνου
  • 1996 - Πόλεις του Νότου Νένας Βενετσάνου
  • 1995- Με μια Ομπρέλα Τρύπια Πένυ Ξενάκη
  • 1995 - Εικόνες Ν.Βενετσάνου, Ν.Μαμαγκάκη, Μ.Χατζιδάκι, Μ.Θεοδωράκη
  • 1994- Vents d'Est (4cds)Michel Montanaro-Vujicsics
  • 1994- Un pont del Mar Blava Lluis Llach
  • 1994- Πυγολαμπίδες Χρήστου Λεοντή
  • 1991 - Sappho de Mytilène Α.Ιονάτου
  • 1989- Εκγαίνια Χάνομαι γιατί ρεμβάζω
  • 1988- Δικαίωμα Άλκηστις Πρωτοψάλτη
  • 1988- Στη Χώρα του Ορφέα Μιχάλη Τερζή
  • 1988 - Τα Κορίτσια της Κυριακής Μ.Τερζή
  • 1987 - Ερως Ανίκατε Μάχαν Ν.Μαυρουδή
  • 1986 - Ερωτόκριτος Ν.Μαμαγκάκη
  • 1985 - Οδύσσεια Ν.Μαμαγκάκη
  • 1983 - Το κουτί της Πανδώρας Νένα Βενετσάνου
  • 1983 - Του έρωτα και του Πάθους Λόρκα- Ν.Μαμαγκάκη
  • 1983 - Οι Μπαλλάντες της οδού Αθηνάς Μ.Χατζιδάκι
  • 1981 - Tέλος δεν έχει το τραγούδι Διασκευές Τ.Καρακατσάνη*
  • 1980 - Τα Ελληνικά Τραγούδια- 5 Τραγούδια σε ποίηση Paul Eluard Νένα Βενετσάνου

Παραπομπές