Πολίτευμα

Με τον όρο πολίτευμα ή πολιτικό σύστημα εννοείται το σύνολο των θεσμών, σύμφωνα με τους οποίους κυβερνάται ένα κράτος ή μια πολιτεία. Σε ό,τι αφορά το συνταγματικό δίκαιο είναι η ιδιάζουσα τάξη, σύμφωνα με την οποία η εκάστοτε πολιτεία ρυθμίζει την οργάνωση της εξουσίας και την θέση των πολιτών μέσα σε αυτή την τάξη. Ένας κάπως διαφορετικός -αλλά ισχύων- ορισμός για το πολίτευμα είναι πως πρόκειται για το σύνολο των κανόνων που καθορίζουν ποια είναι τα άμεσα όργανα της πολιτείας, τον τρόπο εκλογής τους, τις μεταξύ τους σχέσεις και τον κύκλο αρμοδιότητάς τους, όπως επίσης και την σχέση των ατόμων προς την πολιτική εξουσία.

Ιστορικό

Πολιτεύματα υπάρχουν επί της ουσίας από τότε που διαμορφώθηκε η κοινωνική μονάδα του ηγεμονικού οίκου κατά την εκπνοή της Νεολιθικής, στη Χαλκολιθική. Ωστόσο, η συγκεκριμένη έρευνα επί των πολιτευμάτων ανάγεται στην αρχαία Ελλάδα, με κύριο εκπρόσωπο τον Αριστοτέλη. Πριν από τον Αριστοτέλη ασχολήθηκε με το θέμα και ο Ηρόδοτος, ο οποίος διέκρινε τρία είδη πολιτεύματος, τη μοναρχία, την ολιγαρχία και τη δημοκρατία ή ισονομία, όπως την αποκαλούσε (Ηρόδ. Γ΄ 80-83). Την ίδια περίπου διάκριση μεταξύ των πολιτευμάτων κάνει ο Ξενοφών (Απομν, 4.6.12), ο Ισοκράτης (Παναθ. 259-260) και ο Πλάτων (Πολιτικός, 291,292).

Εκείνος όμως που ασχολήθηκε συστηματικά με τα πολιτεύματα είναι ο Αριστοτέλης, ο οποίος φέρεται να έγραψε για τα πολιτεύματα 158 πολιτειών, αν και διασώθηκε μόνον η Αθηναίων πολιτεία. Ο Αριστοτέλης πρώτος όρισε το πολίτευμα ως «...την τάξην ταις πόλεσι την περί τας αρχάς, τίνα τρόπον νενέμηνται και τι το κύριον της πολιτείας, και τι το τέλος της εκάστης κοινωνίας εστί..», (Πολιτικ. Γ' 5) ορισμός που ισχύει ακόμα και σήμερα. Όταν ανώτατο όργανο της πολιτείας είναι ένα πρόσωπο, τότε το πολίτευμα καλείται μοναρχία. Όταν είναι περισσότερα του ενός προσώπου αλλά ανήκουν στην τάξη των αρίστων, τότε είναι αριστοκρατία. Τέλος όταν ανώτατο όργανο είναι το σύνολο των πολιτών, το πολίτευμα αποκαλείται δημοκρατία. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο τα τρία αυτά πολιτεύματα είναι ορθά μόνον όταν αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον, διαφορετικά αποτελούν παρεκβάσεις. Η παρέκβαση της μοναρχίας είναι η τυραννίδα, της αριστοκρατίας η ολιγαρχία και της δημοκρατίας η οχλοκρατία.

Για τα τρία πολιτεύματα ο Αριστοτέλης διακρίνει και υποδιαιρέσεις:

Υποδιαιρέσεις πολιτευμάτων κατά Αριστοτέλη
Μοναρχία	Αριστοκρατία	Δημοκρατία
Βασιλεία -ηρωικών χρόνων Βαρβαρική βασιλεία -απόλυτος, κληρονομική βάσει νόμου Αισυμνητεία βασιλεία -αιρετή τυραννίδα Λακωνική βασιλεία -κληρονομική στρατηγία Παμβασιλεία -ο βασιλεύς κύριος των πάντων	Ολιγαρχία -δια πληρωμής μεγάλου τιμήματος Αριστοκρατία -δια πληρωμής μικρού τιμήματος Αριστοκρατία -κληρονομικής διαδοχής Δυναστεία -κληρονομική αριστοκρατία κατά την οποία κυβερνούν οι άρχοντες και όχι ο νόμος	Δημοκρατία -ισότητας, αδιακρίτως ίσα δικαιώματα Δημοκρατία -καθοριζόμενη από μικρά κοινωνικά τμήματα Δημοκρατία -καθοριζόμενη από άμεμπτους πολίτες Δημοκρατία -καθολικής συμμετοχής Οχλοκρατία -τα ψηφίσματα υπερβαίνουν των νόμων

Ταξινομία

Στον παρακάτω κατάλογο καταγράφονται τα διάφορα μείζονα και σύγχρονα πολιτεύματα, έτσι όπως αναγνωρίζονται από την πολιτική επιστήμη, και ορισμένες υποκατηγορίες τους. Τα πολιτεύματα αυτά μπορεί να επικαλύπτονται σημαντικά μεταξύ τους, ενώ οι όροι μπορεί να έχουν διαφορετική σημασία σε διαφορετικές εποχές:

• Αναρχισμός (έλλειψη κράτους και αυτοδιαχείριση της κοινωνίας)
  • Αναρχοκομμουνισμός
  • Ελευθεριακός κοινοτισμός
  • Αναρχοσυνδικαλισμός
  • Πράσινος αναρχισμός
  • Μετααριστερός αναρχισμός
  • Αναρχοκαπιταλισμός
• Ολοκληρωτισμός (το κράτος έχει δικαιώματα απόλυτης και διαρκούς παρέμβασης σε κάθε κοινωνική σφαίρα, δημόσια ή ιδιωτική)
  • Φασισμός
  • Κομμουνισμός
• Αυταρχία (το κράτος κυβερνάται από ένα άτομο)
  • Δεσποτισμός
    • Πεφωτισμένη δεσποτεία
  • Δικτατορία
    • Στρατιωτική δικτατορία
  • Μοναρχία
    • Απόλυτη μοναρχία
    • Συνταγματική μοναρχία
    • Πριγκηπάτο
    • Δεσποτάτο
    • Δουκάτο
      • Μέγα Δουκάτο
    • Εμιράτο
    • Αιρετή μοναρχία
    • Κληρονομική μοναρχία
    • Λαϊκή μοναρχία
    • Αντιβασιλεία
  • Πατριαρχία
    • Πατρογονισμός
  • Τυραννίδα
• Δημοκρατία (το κράτος κυβερνάται με βάση τις αποφάσεις της πλειοψηφίας της κοινωνίας)
  • Άμεση δημοκρατία
  • Δημοκρατικός κοινοτισμός
  • Συμμετοχική δημοκρατία
  • Αντιπροσωπευτική δημοκρατία
    • Φιλελεύθερη δημοκρατία
      • Βασιλευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία
      • Προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία
      • Σύστημα Γουεστμίνστερ
      • Προεδρική δημοκρατία
      • Ημιπροεδρικό σύστημα
    • Λαϊκή δημοκρατία
• Ολιγαρχία (το κράτος κυβερνάται από μία μικρή ομάδα ατόμων)
  • Αριστοκρατία
  • Κορπορατισμός
  • Γεροντοκρατία
  • Κλεπτοκρατία
  • Αξιοκρατία
  • Πλουτοκρατία
  • Τεχνοκρατία
• Ρεπουμπλικανισμός (το κράτος δεν κυβερνάται αυταρχικά και μία μερίδα της κοινωνίας επηρεάζει τις λειτουργίες του)
  • Ομοσπονδιακή πολιτεία
  • Συνταγματική πολιτεία
  • Κοινοπολιτεία
  • Σοσιαλιστική πολιτεία
• Θεοκρατία (Ιεροκρατία) (το κράτος αντλεί άμεσα και ρητά τη νομιμοποίησή του από κάποια θρησκεία)
  • Χαλιφάτο
  • Ισλαμική δημοκρατία
  • Σουλτανάτο
• Φυλετισμός (το κράτος είναι οργανωμένο κατά φυλές)

Βιβλιογραφία

• Αριστοτέλους, Πολιτικά Δ.
• Σγουρίτσας Χ. Γ. «Πολίτευμα», στο Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Τομ. 20ος, Φοίνιξ (Αθήνα χ.χ.)

Δικτυακοί τόποι

• Πλουτοκρατική ολιγαρχία Κριτική του Μάριου Πλωρίτη
• H εμπέδωση της δημοκρατίας στην Kεντρική και Aνατολική Eυρώπη της Bιργινίας Tσουδερού
• Ηρόδοτου Η καταδίκη της τυραννίδας (Ε 91-93), σε μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτη