Ιστορικός υλισμός

Ο ιστορικός υλισμός είναι η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας. Προέκταση των αρχών του διαλεκτικού υλισμού στη μελέτη της κοινωνικής ζωής και εφαρμογή αυτών των αρχών στα κοινωνικά φαινόμενα.

Πρόκειται για μαρξιστική θεωρία, στο πλαίσιο της ιστορικής έρευνας, που στηρίζεται στο γεγονός ότι η δομή της κοινωνίας μεταβάλλεται διαρκώς, ενώ οι αντιφάσεις και οι αντιθέσεις προκαλούν δομικές αλλαγές. Έτσι, σε αντίθεση με την ιδεαλιστική προσέγγιση της ιστορίας, ο ιστορικός υλισμός υποστηρίζει ότι η ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος καθορίζεται από τη μεταβολή της οικονομικής κατάστασης ενός λαού ή μιας εποχής. Συνεπώς, προκύπτει ότι η μελέτη της εξέλιξης της κοινωνίας πρέπει να ξεκινά από τους τρόπους και τις σχέσεις παραγωγής και όχι από τους θεσμούς και τις «ιδέες».

Σύμφωνα λοιπόν με τον ιστορικό υλισμό, η τεχνολογική εξέλιξη των μέσων παραγωγής των υλικών αγαθών (εργαλεία, μηχανήματα κλπ) αποτελεί την κύρια δύναμη που προωθεί την κοινωνική πρόοδο, αλλάζοντας τις παραγωγικές σχέσεις. Οι παραγωγικές σχέσεις προσδιορίζουν τη θέση και το ρόλο της ταξικής πάλης, η οποία εξαρτάται από τη δομή τους, ενώ η ιστορία κάθε κοινωνίας προσδιορίζεται ως η ιστορία της πάλης των τάξεων.

Η αντίληψη αυτή περιγράφεται από τον Μαρξ στον Πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας:

«Το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, την πραγματική βάση, που πάνω σ' αυτήν υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό οικοδόμημα, που σ' αυτό αντιστοιχούν ορισμένες μορφές της κοινωνικής συνείδησης. Ο τρόπος παραγωγής καθορίζει γενικά την κοινωνική, πολιτική και πνευματική διαδικασία της ζωής. Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων αυτό που καθορίζει το «είναι» τους, μα αντίστροφα, το κοινωνικό τους «είναι», είναι αυτό που καθορίζει τη συνείδησή τους. Σε ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε σύγκρουση με τις παραγωγικές σχέσεις που υπάρχουν, ή, πράγμα που είναι η νομική μόνο διατύπωση, με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, που μέσα σ' αυτές είχαν ως τότε κινηθεί. Από μορφές ανάπτυξης των κοινωνικών δυνάμεων οι σχέσεις αυτές μετατρέπονται σε δεσμά τους. Τότε αρχίζει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή της οικονομικής βάσης ανατρέπεται ολόκληρο το τεράστιο οικοδόμημα με αργότερο ή γοργότερο ρυθμό»

Μία παράμετρος του ιστορικού υλισμού ήταν η μαρξιστική νομοτέλεια της ιστορικής εξέλιξης, σύμφωνα με την οποία κάθε σύστημα οικονομικής οργάνωσης –συμπεριλαμβανομένης της οικονομίας της αγοράς– είναι «επιστημονικά» καταδικασμένο σε κατάρρευση λόγω της διαρκούς αύξησης των παραγωγικών δυνάμεων (π.χ. λόγω βελτίωσης της τεχνολογίας στη βάση της οικονομικής παραγωγής ή της συσσώρευσης κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων) και της ταυτόχρονης διαρκούς αύξησης της εκμετάλλευσης των εργαζομένων από τους κατόχους των μέσων παραγωγής, με αποτέλεσμα τα πλεονάζοντα αγαθά να μην μπορούν να απορροφηθούν από την κοινωνία ενώ την ίδια στιγμή οι περισσότεροι εργαζόμενοι διαβιώνουν υπό συνθήκες που πλησιάζουν την εξαθλίωση. Από κοινού με την αδιάκοπη όξυνση της ταξικής πάλης ακριβώς λόγω της αύξησης της εκμετάλλευσης, αυτές οι πυρηνικές αντιφάσεις στο εσωτερικό κάθε προκομμουνιστικού οικονομικού συστήματος οι οποίες απορρέουν από την ολοένα αυξανόμενη ασυμβατότητά του με τις, αυτόνομα και συνεχώς εξελισσόμενες, παραγωγικές δυνάμεις, οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια κάποια στιγμή στην κατάρρευσή του και στην αντικατάστασή του από κάποιο άλλο το οποίο θα επιλύει πρόσκαιρα αυτές τις αντιφάσεις.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πρόλογος της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας