Σλάβοι

Τα σημερινά σλαβικά κράτη

Οι Σλάβοι είναι ομάδα εθνών με κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή. Ζουν κυρίως στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη, καθώς και στα Βαλκάνια, ενώ η αρχική τους κοιτίδα πρέπει να ήταν η ανατολική Ευρώπη από την οποία εξαπλώθηκαν τον 6ο αιώνα.

Κατά το μεσαίωνα υπήρχαν δεκάδες σλάβικα φύλα. Από τότε μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, μέσα από αλλεπάλληλες ενοποιήσεις, ενσωματώσεις και διασπάσεις, διαμορφώθηκε σε γενικές γραμμές η εικόνα του σλαβικού κόσμου που συναντάμε στις μέρες μας και που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρώπης. Σήμερα αποτελούν τον κυρίως πληθυσμό σε δεκατρία ευρωπαϊκά κράτη: Ρωσία,Ουκρανία, Λευκορωσία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Σλοβενία, Κροατία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Π.Γ.Δ.Μ. και Βουλγαρία. Έτσι, βάσει γλωσσικών και ιστορικών κριτηρίων, σήμερα η σλαβική ομάδα λαών διαιρείται σε τρεις κύριες υποομάδες:

• Ανατολική - Ρώσοι, Λευκορώσοι, Ουκρανοί.
• Δυτική - Τσέχοι, Πολωνοί, Σλοβάκοι.
• Νότια (ή Βαλκανική) - Σέρβοι, Μαυροβούνιοι, Βόσνιοι, Σλοβένοι, Κροάτες, Σλαβομακεδόνες, Βούλγαροι.

Η ονομασία

Εντοπίζεται για πρώτη φόρα στις βυζαντινές πηγές του 6ου με τις παραλλαγές σκλάβοι, σκαλβηνοί, σθλάβοι, σθλαβηνοί, Άντες και στις δυτικές του 7ου αιώνα μ.Χ. με τις μορφές sclaveni και sclavi. Οι ίδιοι αυτοαποκαλούνταν Σλοβένοι, ενώ οι γείτονές τους γερμανοί τους ονόμαζαν Wenden ή Winden δηλαδή Κελτικός κλάδος που αφομοιώθηκε από του Σλάβους αργότερα.

Η ετυμολογία του ονόματός τους

Η ετυμολογία της ονομασίας τους δεν είναι σίγουρη και οι ερμηνείες τους ποικίλουν:

α)Οι αρχαιότερες σλαβικές πηγές που χρησιμοποιούν ονομασία για τους σλάβους ανάγεται τον 9ο αιώνα μ.Χ. και είναι η λέξη ЅlověninБ (πληθυντικός του slověne). Η λέξη σχηματίζεται από το slov και το επίθυμα -jenin. To πρώτο δηλώνει τοποθεσία και το δεύτερο τον κάτοικο αυτής της τοποθεσίας. Το slov ετυμολογικά ανάγεται στο πρωτο-ινδοευρωπαΐκό K΄lou που σημαίνει ρέω, κι επειδή τα πρωτο-ινδοευρωπαΐκά Κ και ou προφέρoνταν s και ov, αντίστοιχα, στους σλάβους, έχουμε το ЅlověninБ. Άρα η προέλευση του ονάματος υποδηλώνει ότι κατοικούσαν αρχικά σε περιοχές πλούσιες σε νερά, ποτάμια και λίμνες δηλαδή. Σε καμία όμως σλαβική γλώσσα δεν επιβιώνει μια τέτοια ρίζα.

β)Η λέξη Σλάβος συνδέεται με το (s)lawos συγγενή του ελληνικού λαός

γ)Ετυμολογείται επίσης από τη λέξη slava (=δόξα, φήμη) και slovo (=λόγος)Πρόκειται όμως για μια εύκολη λαϊκή ετυμολογία< δ)Αστήρικτη και ενδεικτική της δυτικής οπτικής είναι η λατινική εκδοχή που την ανάγει δηλαδή στην λατινική λέξη Sclavus(δούλος).

ε)Ως δηλωτική κοινωνικής-επαγγελματικής ιδιότητας είναι η ετυμολόγησή της από το πρωτοβουλγαρικό saqlaw (=φύλακας, εκπαιδευμένος δούλος)στρατιωτικό σώμα αποτελούμενο από εκπαιδευμένους δούλους των Αβάρων

στ)Τέλος υπάρχει και μία ετυμολογική εκδοχή που της δίνει θρησκευτικό περιεχόμενο, και δηλώνει αυτόν που ανήκει σε μία θρησκευτική ομάδα.

Καταγωγή

Η ιστορική καταγωγή τους είναι άγνωστη δίότι δεν έχουμε ούτε μύθους γενεαλογικούς οι οποίοι να διασώζουν κάποιον ιστορικό πυρήνα. Επίσης οι μετακινήσεις τους δεν άφησαν κατάλειπα γραπτά ή άλλα έτσι ώστε να ταυτιστούν με αυτούς απόλυτα. Τέλος, για τους άλλους λαούς που διέθεταν γραφή οι περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης και βόρρεια των στεπών ήταν γι αυτούς κάτι άγνωστο κατοικημένο από μυθικά όντα χωρίς στενές επαφές. Η ιστορική περίοδος για τα σλαβικά φύλα ξεκινά από τις πρώτες ιστορικές μνείες γι΄αυτούς κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνα μ.Χ.

Αρχική κοιτίδα

Οι πρώτες απόψεις για την κοιτίδα των Σλάβων ανάγονται στον 12ο αιώνα και στο ρωσικό Χρονικό του Νέστορα. Δύο είναι κυριότερες εκδοχές: Α)Βορριοδυτικά των Καρπαθίων Ορέων και Β)στην περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στους ποταμούς Βιστούλα δυτικά και στον μέσο ρου του Δνείπερου στα ανατολικά, νότια από τα Καρπάθια Όρη και από βόρρεια από τους ποταμούς Νάρεβ και Πριπέτ δηλαδή τη σημερινή ανατολική Πολωνία, δυτική Ουκρανία, και νοτιοδυτική Λευκορωσία. Η δεύτερη εκδοχή είναι η πιο πολύ θεμελιωμένη από τα πορίσματα της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας και της παλαιοδημογραφίας Γειτνίαζαν με τους βαλτικούς λαούς στα βόρρεια, τους Ιλλυριούς και τους Κέλτες στα δυτικά , στα νότια με τους Θράκες και ανατολικά με τους ιρανικούς πληθυσμούς. Αυτή Πρωτοσλαβική εθνότητα δεν ήταν χωρισμένη σε έθνη και μιλούσε την κοινή σλαβική μια ενιαία γλώσσα.

Μετακινήσεις

Σλάβες.

Την εποχή των Μεγάλων Μεταναστεύσεων (5ος-6ος αιώνες μ.Χ.) τα σλαβικά φύλα άρχισαν να διεκδικούν τον ανατολικό ευρωπαϊκό χώρο. Θα ολοκληρωθούν οι μετακινήσεις αυτές στα τέλη του 8ου αιώνα μ.Χ.

Τα αίτια των μετακινήσεών τους

Οι λόγοι στους οποίους οι ιστορικοί αποδίδουν τις μετακινήσεις είναι:

α)Υπερβολική δημογραφική αύξηση, β) η προώθηση ιρανικών και μογγολικών φύλων προς την Ευρώπη (Ούνων α΄μισό 5ου αιώνα και Άβαρων 6ος αιώνας) δια μέσου των στεπών βορρείως του Ευξείνου Πόντου. Και των δύο μάλιστα θα γίνουν σύμμαχοι, αφού υποταγούν, στις κατακτήσεις τους και θα συρθούν στις εκστρατείες τους. γ)Ανάγκη εύρεσης χώρων επιβίωσης.

Οι φάσεις των μετακινήσεών τους

Γενικά οι ιστορικοί μιλάνε για τρία μεταναστευτικά ρεύματα που σημειώνονται: α)το πρώτο πραγματοποιήται το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα: λόγω της δημογραφικής αύξησης μετακινούνται ανατολικά και βορειοανατολικά, κατά ομάδες, σταθερά εγκαθιστάμένοι ειρηνικά ανάμεσα στους ντόπιους πληθυσμούς, λόγω επάρκειας εδαφών και απουσίας θεσμού εδαφικής κυριαρχίας. β)Το δεύτερο μεγάλο κύμα συνδέεται με την εισβολή των Αβάρων κατά τον 5ο αιώνα μ.Χ. Οι Σλάβοι θα προωθηθούν στα δυτικά και στην Κεντρική Ευρώπη από τις Άλπεις έως τη Βαλτική Θάλασσα πέρνοντας τη θέση άλλων γερμανικών φύλων. γ)Το τρίτο μεταναστευτικό ρεύμα κινείται νότια στα βαλκανικά εδάφη και το Βυζάντιο. Αρχικά οι επιδρομές ήταν προσωρινές και οι εισβολείς επέστρεφαν βόρρεια του Δούναβη. Από τα τέλη του 6ου αιώνα οι εγκαταστάσεις τους γίνονται μονιμότερες σε κάποιες περιπτώσεις με την ίδια την Βυζαντινή πρωτοβουλία.

Πολιτειακή-κοινωνική οργάνωση

Οι Σλάβοι δεν ήταν ένα νομαδικός λαός αλλά ήταν εγκατεστημένοι μόνιμα. Ασχολούνταν με την γεωργία και την κτηνοτροφία. Το εμπόριο δεν ήταν ανεπτυγμένο. Η πολιτική τους οργάνωση ήταν στοιχειώδης. Κέντρο της κοινωνίας τους ηταν η πατριιαρχική οικογένεια, γνωστή στις σλαβικές πηγές ως zadrouga. Mια ομάδα οικογενειών είχε τον δικό της αρχηγό και πολλές ομάδες οικογενειών μια μικρή φυλή με έναν ρήγα. Για τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων συγκαλείτο συνέλευση γερόντων. Γράφει ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος, «Ο λαός αυτός δεν διοικείται από έναν άνθρωπο, αλλά πάντοτε ζει δημοκρατικά. Γι΄αυτό, όλα όσα είναι ωφέλιμα ή βλαβερά γι΄αυτούς, τα συζητούν όλοι μαζί» Σε αυτή συμμετείχαν τα άρρενα μέλη της φυλής τα ικάνα να φέρουν οπλισμό. Οι ομάδες αυτές ζούσαν χωριστά αφού απουσίαζε κάθε έννοια κρατικής οργάνωσης. Τα πορίσματα της αρχαιολογίας συνεπικουρούν σε μία τέτοια διαπίστωση: το γεγονός ότι δεν βρέθηκαν κατοικίες που να ξεχωρίζουν από τις υπόλλοιπες ως προς το μέγεθός τους ή τα υλικά κατασκευής τους, πιστοποιεί την έλλειψη μιας ηγεσίας και μάλιστα σταθερής. Και η πρωτόγονη οικονομία τους δεν συνπαπαγόταν συγκέντρωση αγαθών.

Υλικός πολιτισμός

Πριν από τον 6ο αιώνα δεν έχει αποκρυσταλωθεί ένας καθαρά σλαβικός υλικός πολιτισμός επειδή ακόμα βρίσκεται σε διαδικάσία ανάμειξης με άλλους λαούς. Αυτός ο σλαβικός υλικός πολιτισμός αποκρυσταλώνεται πια τον 9ο με 10ο αιώνα μ.Χ. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά του είναι:Α)η καύση των νεκρών β)η χειροποίητη κεραμική γ)η κατοικία

Ταφικά έθιμα

Βάσει των αρχαιολογικών δεδομένων, ποικίλουν σε γενικές γραμμές οι εθιμικοί τρόποι ενταφιασμού: έχουμε τοποθέτηση των πτωμάτων ή καύση αυτών. Η ταφή όταν και όπου έχει εντοπιστεί γίνεται σε μεγάλους τάφους χωρίς τύμβους. Στην καύση, η τέφρα τοποθετείται μέσα σε τεφροδόχες υδρίες οι οποίες κι αυτές ενταφιάζονταν

Η κεραμική

Τα αγγειοπλαστικά σκεύη είναι χειροποίητα και δεν χρησιμοποιήται ο τροχός. Την χρήση του θα μάθουν από τον ρωμαϊκό κόσμο.

Η κατοικία

Οι τόποι εγκατάστασής τους ήταν δίπλα σε ποτάμια ή κοντά σε έλη, όχι όμως μέσα σε δάση ή ανοιχτές πεδιάδες. Οι οικισμοί τους βρίσκονταν σε πλαγιές λόφων, και υψωμένα επίπεδα κοιλάδων. Τα σπίτια τους ήταν καλύβες ημιυπόγειες με βάθος έως ένα μέτρο. Επρόκειτο κυρίως για έναν ενιαίο χώρο, ορθωγόνιο οι διαστάσεις του οποίου έφταναν τα 3Χ4με την είσοδο στα νότια και τον φούρνο στο εσωτερικό σε μία γωνία της οικίας. Ξύλινα δοκάρια αποτελούσαν το σπίτι και η στέγη ήταν σαμαρωτή. Καλυπτόταν από χώμα για την προστασία από τις χαμηλές θερμοκρασίες και την πυρκαγιά. Την μοναδική επίπλωση αποτελούσε ένας χαμηλός πάγκος για τραπέζι.

Πηγές

• Τηλέμαχος Λουγγής, «Εισαγωγή στις ιστορικές σχέσεις Ελληνισμού και Σλάβων», στο: Συλλογικό:Θέματα Ελληνικής Ιστορίας.Μαρξιστική προσέγγιση, εκδ.Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1995, σελ.13-27
• Φαίδων Μαλιγκούδης, Σλάβοι στη Μεσαιωνική Ελλάδα, Βιβλιοθήκη Σλαβικών Μελετών 1, εκδ. Βάνιας, Θεσσ/ίκη, 1988
• Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Σλαβικές εγκαταστάσεις στη Μεσαιωνική Ελλάδα. Γενική επισκόπηση, εκδ. Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα, 1993
• Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους μέσους χρόνους,εκδ. Βάνιας, Θεσσ/ίκη, 1992
• Dimitri Obolensky, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία. Η Ανατολική Ευρώπη, 500-1453 τομ.1 , μτφρ.Γιάννης Τσεβρεμές,εκδ. Βάνιας, Θεσσ/ίκη, 1991
• Λεωνίδας Μαυρομάτης, «Σλάβοι» στο Συλλογικό: Παγκόσμια Ιστορία-Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.24,Β', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1990, σελ.294-296
• Σοφία Πατούρα, «Η εικόνα των πρώιμων Σλάβων του Δούναβη στις βυζαντινές αφηγηματικές πηγές», Βυζαντιακά, τομ. 17 (1997),σελ.449-463
• Γιάννα Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βάλκανίων. Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό τους, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 2004, σελ.13-26
• Ελένη Στεργιοπούλου, Εισαγωγή στη Σλαβική Φιλολογία I-Σημειώσεις, Ε.Κ.Π.Α. τμ. Σλαβικών Σπουδών, Αθήνα 2011-2012, [1]