Φρήντριχ Χαίλντερλιν

Φρήντριχ Χαίλντερλιν, πορτρέτο του 1792

Ο Γιόχαν Κρίστιαν Φρήντριχ Χαίλντερλιν (γερμ. Johann Christian Friedrich Hölderlin, [[ˈjoːhan ˈkrɪsti.aːn ˈfriːdrɪç 'hœldərliːn]], 20 Μαρτίου 1770 – 6 Ιουνίου 1843) ήταν μείζων Γερμανός λυρικός ποιητής. Το έργο του γεφυρώνει την Κλασική σχολή στη λογοτεχνία με τη Ρομαντική.

Βασανιζόμενος στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του από ψυχική νόσο, υπέφερε από μεγάλη μοναξιά, και συχνά περνούσε το χρόνο του παίζοντας πιάνο, ζωγραφίζοντας, διαβάζοντας και γράφοντας, ενώ πραγματοποιούσε και ταξίδια όποτε του δινόταν η ευκαιρία.

Βιογραφία

Οικογένεια

Ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν γεννήθηκε στο Λάουφεν στις όχθες του ποταμού Νέκκαρ (Laufen am Neckar), που ανήκε τότε στο Δουκάτο της Βυρτεμβέργης, από το γάμο του Χάινριχ Φρήντριχ Χαίλντερλιν και της Γιοχάννα Κριστιάνε Χαίλντερλιν, το γένος Γκοκ. Σαν πατέρα, ωστόσο, αγάπησε τον Γιόχαν Κρίστιαν Γκοκ, νέο σύζυγο της μητέρας του, από το 1774, δύο χρόνια έπειτα από το θάνατο του πατέρα του, τον Ιούνιο του 1772. Από τον πρώτο γάμο της μητέρας του είχε αποκτήσει μία αδελφή, τη "Ρίκε" (Μαρία Ελεωνόρα Χαϊνρίκε Χαίλντερλιν), ενώ από το δεύτερο γάμο της μητέρας του απέκτησε έναν ετεροθαλή αδελφό, τον Καρλ Κρίστιαν Φρήντριχ Γκοκ, το μόνο από τα τέσσερα παιδιά της μητέρας του, από το δεύτερό της γάμο, που επέζησε τη βρεφική ηλικία. Το κλίμα πένθους που επικρατούσε στο σπίτι κατά τα παιδικά του χρόνια γέννησαν μέσα του πρώιμη "κλίση προς το πένθος", όπως εξομολογείται σε γράμμα προς τη μητέρα του, το 1799.

Σπουδές θεολογίας

Αφού τελείωσε τη Λατινική Σχολή του Νύρτινγκεν, όπου ήταν συμμαθητής με τον κατά πέντε χρόνια νεότερό του Φρήντριχ Σέλλινγκ, εισήχθη, το φθινόπωρο του 1784, όντας προορισμένος για ιερέας, σε μοναστηριακή σχολή στο Ντένκεντορφ, και δύο χρόνια αργότερα, το 1786, στην ανώτερη μοναστηριακή σχολή του Μάουλμπρον. Εκεί γνώρισε, το 1787, και τον πρώτο μεγάλο έρωτα της ζωής του, τη Λουίζα Ναστ, την οποία και αρραβωνιάστηκε. Αρραβώνας που θα διαλυόταν την άνοιξη του 1790, με την αναγγελία του ποιητή, προς τη Λουίζα, της "ακλόνητης πρόθεσής" του (unerschütlicher Vorsatz) να μην τη ζητήσει σε γάμο. Σε επιστολή που έστειλε προς τη Λουίζα, το Μάρτιο του 1790, γίνεται λόγος για επιθυμία του να παραμείνει ελεύθερος, αν και σε ορισμένες φράσεις της επιστολής διαφαίνεται προαίσθημά του πως δεν μπορούσε να κάνει ευτυχισμένη τη Λουίζα.

Το 1788 έφυγε από το Μάουλμπρον και εγκαταστάθηκε στη Τυβίγγη, όπου πραγματοποίησε ανώτατες θεολογικές σπουδές στο Tübinger Stift. Εκεί γνώρισε τους Λούντβιχ Νόιφερ και Ρούντολφ Μάγκεναου, άριστους χειριστές του έμμετρου λόγου, οι οποίοι θα ασκούσαν σημαντική πνευματική και ηθική επίδραση στο Χαίλντερλιν, αλλά και τον Γκόντχολτ Στόυντλιν, στο ετήσιο φιλολογικό Ημερολόγιο του οποίου εξέδωσε ποιήματα της σειράς "Ύμνοι της Τυβίγγης" (Tübinger Hymnen). Στη Τυβίγγη, ο Χαίλντερλιν έσμιξε ξανά και με τον Σέλλινγκ, αλλά γνώρισε και τον Χέγκελ. Με τον τελευταίο, ο Χαίλντερλιν θα διατηρούσε φιλία που θα ξεπερνούσε την τριετή διαμονή του στην Τυβίγγη· θα ξανασυναντιόντουσαν στη Φραγκφούρτη, όπου θα εξασφάλιζε στο Χέγκελ θέση οικοδιδασκάλου. Αλλά και κατά τα χρόνια στη Τυβίγγη ανέπτυξαν στενή φιλία μεταξύ τους, αφού ο Χαίλντερλιν κατάφερε να ξυπνήσει τον ποιητή ακόμη και στο φιλόσοφο της διαλεκτικής της ιστορίας, όπως φανερώνει και ποίημα σε ελεύθερο ρυθμό που ο τελευταίος αφιέρωσε στο Χαίλντερλιν.

Γνωριμία με Σίλερ

Το 1793, ο Χαίλντερλιν, αν και είχε γράψει πολλά ποιήματα, παρέμενε ακόμη άσημος. Έχοντας εγκαταλείψει τα γερμανικά στιχουργικά μέτρα, κι έχοντας υιοθετήσει αρχαιοελληνικα μέτρα στην ποίησή του, στράφηκε πλέον σε λεπτομερή επιμέλεια των ποιημάτων του, γεγονός που οφείλεται σε σταδιακή αναθεώρηση της άποψής του για τη γλώσσα, την οποία άρχισε να βλέπει ως μέγα κοσμογονικό βίωμα. Σημαντική για την ποιητική του εξέλιξη ήταν η γνωριμία του με το Φρήντριχ Σίλερ, ο οποίος βοήθησε το Χαίλντερλιν στη σταδιοδρομία του, εξασφαλίζοντάς του θέση οικοδιδασκάλου στο σπίτι της πρώην ερωμένης του Σαρλόττας φον Καλμπ (Charlotte von Kalb). Την ίδια εποχή, ο Σίλερ συναντούσε στην Ιένη τον Γκαίτε· ο Χαίλντερλιν ήταν παρών, συχνάζοντας στο σπίτι του Σίλερ. Όπως αναφέρεται, μάλιστα, σε γράμμα προς το φίλο του Κρίστιαν Λούντβιχ Νόιφερ, ο Σίλερ του σύστησε κάποια μέρα "έναν ξένο", αλλά ο Χαίλντερλιν δεν ξεχώρισε το όνομά του:

"Ψυχρά, σχεδόν χωρίς να τον κοιτάξω, τον χαιρέτησα, και ήμουν, εσωτερικά και εξωτερικά, απασχολημένος μόνο με τον Σίλερ. Ο ξένος, για πολλή ώρα, δεν είπε λέξη. Ο Σίλερ έφερε τη Θάλεια, όπου είχε τυπωθεί ένα Απόσπασμα από τον Υπερίωνα, και το ποίημά μου για το Πεπρωμένο (an das Schicksaal), και μας έδωσε το τεύχος. Όταν ο Σίλερ, μια στιγμή αργότερα, απομακρύνθηκε, ο ξένος πήρε το περιοδικό από το τραπέζι, όπου στεκόμουνα, ξεφύλλισε πλάι μου το Απόσπασμα και δεν είπε λέξη. Αισθάνθηκα να γίνομαι ολοκόκκινος. Αν γνώριζα ό,τι γνωρίζω τώρα, θα γινόμουν χλωμός σαν πτώμα..."

Ο "ξένος" αυτός ήταν ο Γκαίτε.

Γνωριμία με "Διοτίμα"

Τον Ιανουάριο του 1795, ο Χαίλντερλιν αποφασίζει να σταματήσει τα μαθήματα στο γιο της Σαρλόττας φον Καλμπ. Ετσι, στα τέλη Μαΐου φεύγει από την Ιένη και επιστρέφει στο Νύρτινγκεν, στη μητέρα του, μόνο όμως για να ξαναφύγει το 1794 για τη Φραγκφούρτη. Τον Ιανουάριο του επόμενου έτους πραγματοποιείται ένα γεγονός-ορόσημο για τη ζωή και την ποίηση του Χαίλντερλιν: η γνωριμία με τη Σουζέττε Γκόνταρτ, στο σπίτι της οποίας εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος. Παρόλο που ήταν παντρεμένη με τον Γιάκομπ Φρήντριχ Γκόνταρτ, ο Χαίλντερλιν ερωτεύτηκε με ιδιότυπο τρόπο τη Σουζέττε. Η τελευταία θα γινόταν για το Χαίλντερλιν σύμβολο του μεγάλου και κοσμογονικού μυστικού του έρωτα, του μέλλοντος του ανθρώπινου γένους έπειτα από το Ρομαντισμό, αλλά και ταυτόχρονα μια απτή ανθρώπινη ύπαρξη. Στον "Υπερίωνα" της δίνει μάλιστα το προσωνύμιο "Διοτίμα", όπως η ιέρεια στο "Συμπόσιο" του Πλάτωνα. Παρόλο που το ίνδαλμα της εξιδανικευμένης ποιητικής μορφής της "Διοτίμας" είχε ήδη κάνει την εμφάνισή του στην ποίηση του Χαίλντερλιν πριν ακόμη γνωρίσει τη Σουζέττε Γκόνταρτ, εντούτοις ήταν αυτή που το έκανε να ωριμάσει μέσα του.

Την ίδια περίοδο γνώρισε και τον Βίλχελμ Χάινσε, συγγραφέα του μυθιστορήματος "Αρτινγκέλλο και τα ευδαίμονα νησιά", ο οποίος διατηρούσε στενή σχέση με την οικογένεια στον οποίο θα αφιέρωνε αργότερα το ποίημα "Άρτος και Οίνος" (Brod und Wein). Ο Χάινσε παγίωσε μέσα του την αγάπη για την Ελλάδα, ενώ τον βοήθησε να απεγκλωβίσει την οπτική του από τις επίκαιρες επαναστατικές ιδέες.

Τον Ιούλιο του 1796, η Σουζέττε εγκαταλείπει τη Φραγκφούρτη, συνοδευόμενη από τα παιδιά της, καθώς και τους Χαίλντερλιν και Χάινσε. Μαζί παρέμειναν για λίγο καιρό στο Κάσσελ και περισσότερο στο Ντρίμπουργκ της Βεστφαλίας. Το ταξίδι αυτό βοήθησε τον ποιητή να αλλάξει τον τρόπο θέασης του ιστορικού γίγνεσθαι, αποβάλλοντας το προσωπείο του ρομαντικού επαναστάτη, για να ενατενίσει νηφάλια τον κόσμο και το χρόνο· η "επανάσταση" έγινε για τον ίδιο μέγα εσωτερικό βίωμα, ανίκανο να χωρέσει στο Παρόν. Με τη μεταστροφή αυτή δεν είναι άσχετο και το γεγονός της αυτοκτονίας του φίλου του από τα χρόνια στην Τυβίγγη Γκότχολτ Στόιντλιν. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του σε επιστολή του προς τον ετεροθαλή του αδελφό τον Οκτώβριο του 1796:

"Όταν θα με ξαναδείς, θα με βρεις λιγότερο στο επαναστατικό καθεστώς... Εδώ και λίγο καιρό, είμαι πολύ σιωπηλός (sehr stille) απέναντι των όσων συμβαίνουν γύρω μας".

Το Σεπτέμβριο του 1798, ο Χαίλντερλιν ξαφνικά εγκατέλειψε την οικία των Γκόνταρτ στη Φραγκφούρτη, λόγω ζήλειας του συζύγου απέναντι στο πρόσωπό του και υποψίας ερωτικής σχέσης του Χαίλντερλιν με τη Σουζέττε. Είναι γενικά άγνωστο αν προκλήθηκε κάποιο επεισόδιο που ανάγκασε τον ποιητή να φύγει, ωστόσο είναι φανερό πως η στάση του συζύγου απέναντι στον οικοδιδάσκαλο άλλαξε άρδην. Ύστερα από συμβουλή του φίλου του Ισαάκ φον Σίνκλαιρ, ο Χαίλντερλιν νοίκιασε σπίτι στο Χόμπουργκ, ενώ τους επόμενους μήνες πραγματοποίησε συναντήσεις με τη Σουζέττε, η οποία, συντετριμμένη από τον απότομο αποχωρισμό τους, του πρότεινε να κρατήσουν μυστική αλληλογραφία, κάτι το οποίο τελικά και συνέβη. Διατήρησαν αλληλογραφία που αντάλλασσαν μέσω ενός φράχτη στο κτήμα Άντλερφλύχτχεν, μέχρι το Μάιο του 1800, οπότε, αποφασίζοντας να είναι αυτή η τελευταία τους συνάντηση, αποχωρίζονται για πάντα.

"Τώρα, θα 'ρθεις! Όλος ο τόπος είναι βουβός κι άδειος χωρίς εσένα! ...Κι όταν έρθεις! είναι επίσης δύσκολο να κρατήσω την ισορροπία μου και να μη νιώθω πολύ ζωηρή...στο τέλος, θα πρέπει να ξαναγίνουμε ήρεμοι, γι' αυτό ας ξαναπάρουμε, με πεποίθηση, τον δρόμο μας και να νιώθουμε ακόμη ευτυχείς, μέσα στον πόνο μας, ευχόμενοι να 'ναι ακόμη, για μας, μακρύς, πολύ μακρύς, γιατί μέσα του νιώθουμε τέλεια γενναίοι...Έχε γεια! Έχε γεια! Η ευλογία των ουρανών να 'ναι μαζί σου!"

Αυτές είναι οι τελευταίες φράσεις που έγραψε βιαστικά η Σουζέττε προς το Χαίλντερλιν. Στις 22 Ιουνίου του 1802, τρία χρόνια μετά την έκδοση του β' μέρους του "Υπερίωνα", η Σουζέττε Γκόνταρτ έφυγε από τον κόσμο, σε ηλικία 33 ετών, από φυματίωση. Η είδηση του θανάτου της θα προκαλούσε τα πρώτα σημάδια κλονισμού της διανοητικής ισορροπίας του Χαίλντερλιν.

Ο πύργος του Χαίλντερλιν επί του Νέκκαρ

Τα χρόνια της παραφροσύνης

Το Σεπτέμβριο του 1806, ο Ισαάκ φον Σίνκλαιρ αναγκάστηκε να μεταφέρει το Χαίλντερλιν σε φρενολογική κλινική στην Τυβίγγη. Είχε προ πολλού αρχίσει να παρουσιάζει παροξυσμούς, αλλά η υγεία του έβαινε προς το καλύτερο. Έτσι, η θεραπεία στο φρενοκομείο ήταν μάλλον επιβλαβής για τον ίδιο, και θα ήταν ακόμη περισσότερο αν ένας συχνός του επισκέπτης στην κλινική, ο Ερνστ Τσίμμερ (Ernst Zimmer), δε λάμβανε την πρωτοβουλία, το καλοκαίρι του 1807, να τον περιθάλψει στο σπίτι του. Ο Χαίλντερλιν έμεινε με τον Τσίμμερ, ο οποίος φρόντιζε παράλληλα να πληροφορεί τη μητέρα του ποιητή για την κατάστασή του, άλλα 36 χρόνια, μέχρι το θάνατό του το 1843.

Μνημείο προς τιμήν του Χαίλντερλιν στο Λάουφεν

Εργογραφία

• Abbitte
• Abendphantasie
• Abschied
• Der Abschied
• Achill
• An den Aether
• Hyperion an Bellarmin
• Das Ahnenbild
• Unter den Alpen gesungen
• Andenken
• An Diotima
• An Diotima
• Das Angenehme dieser Welt...
• Der Archipelagus
• Der Prinzessin Auguste von Homburg
• Aussicht
• Die heilige Bahn
• Blödigkeit
• Die beschreibende Poesie
• Brot und Wein
• Der blinde Sänger
• Buonaparte
• Chiron
• Des Morgens
• An eine Fürstin von Dessau
• An die Deutschen
• Gesang des Deutschen
• Dichtermut, 1. Fassung
• Dichterberuf
• Dichtermut
• Die Heimat
• Die Liebenden
• Diotima
• Diotima
• Diotima
• Diotima
• Diotima
• Am Quell der Donau
• An Eduard
• Ehmals und jetzt
• Die Eichbäume
• Mein Eigentum
• Einst und jetzt
• Der Einzige, 1. Fassung
• Der Einzige, zweite Fassung
• Der Einzige, dritte Fassung
• Emilie vor ihrem Brauttag
• Empedokles
• Die Entschlafenen
• Das Erinnern
• Ermunterung, 1. Fassung
• Ermunterung
• Wie wenn am Feiertage
• Wie wenn am Feiertage...
• Wenn aus der Ferne...
• Falsche Popularität
• Hymne an die Freiheit (1793)
• Hymne an die Freiheit (1792)
• Der Frieden
• Friedensfeier
• Hymne an die Freundschaft
• Das fröhliche Leben
• Der Frühling (Der Mensch vergißt die Sorgen aus dem Geiste...)
• Der Frühling (Wenn auf Gefilden neues Entzücken keimt...)
• Der Gang aufs Land
• Ganymed
• Geh unter, schöne Sonne
• Ihre Genesung
• Hymne an den Genius Griechenlands
• An ihren Genius
• Germanien
• Die Götter
• Götter wandelten einst...
• Dem Sonnengott
• Griechenland
• Meiner verehrungswürdigen Großmutter
• Guter Rat
• Der gute Glaube
• Hälfte des Lebens
• Haelfte des Lebens
• Hymne an die Göttin der Harmonie
• Heidelberg
• Heimat
• Heimat
• Heimkunft
• Der Herbst
• An Herkules
• An Hiller
• Höhere Menschheit
• An die Hoffnung
• An die Hoffnung
• Hyperions Schicksalslied
• Im Walde
• An die jungen Dichter
• Der Gott der Jugend
• Kepler. 1789
• Auf die Geburt eines Kindes
• Auf den Tod eines Kindes
• Da ich ein Knabe war...
• Dem Genius der Kühnheit
• Die Kürze
• An Landauer
• Die Launischen
• Lebensalter
• Lebenslauf
• Die Liebe
• Hymne an die Liebe
• Die Linien des Lebens...
• Der Main
• Menons Klagen um Diotima
• Der Mensch
• Menschenbeifall
• Hymne an die Menschheit
• Mnemosyne, ältere Fassung
• Mnemosyne, letzte Fassung
• Dein Morgen, Bruder...
• Die Muße
• An die Natur
• Der Neckar
• An Neuffer
• An Neuffer
• Palinodie
• An die Parzen
• Patmos
• PROS EAUTON
• Der Jüngling an die klugen Ratgeber
• Der Rhein
• Der Rhein
• An eine Rose
• Rousseau
• Rückkehr in die Heimat (Ihr milden Lüfte)
• Rückkehr in die Heimat (Doch herrlicht mir dein Name)
• Natur und Kunst oder Saturn und Jupiter
• Die scheinheiligen Dichter
• Die Scherzhaften
• Das Schicksal
• Hymne an die Schönheit
• Kanton Schweiz
• Sokrates und Alcibiades
• Der Sommer (Wenn dann vorbei des Frühlings Blüte schwindet...)
• Der Sommer (Die Tage gehn vorbei mit sanfter Lüfte Rauschen...)
• Sophokles
• Der Spaziergang
• Die Stille
• Stimme des Volks
• Der gefesselte Strom
• Stutgard
• Stuttgart
• Nicht alle Tage...
• Die Teck
• Der Tod fürs Vaterland
• Tränen
• Überzeugung
• An die Unerkannte
• Gebet für die Unheilbaren
• Sonnenuntergang
• Das Unverzeihliche
• Vanini
• An eine Verlobte
• Versöhnender, der du nimmergeglaubt
• Wie Vögel langsam ziehn...
• An die Vollendung
• Mein Vorsatz
• Vulkan
• Der Wanderer
• Die Wanderung
• Der Winkel von Hardt
• Der Winter (Das Feld ist kahl, auf ferner Höhe glänzet...)
• Der Winter (Wenn ungesehn und nun vorüber sind die Bilder...)
• Wohl geh ich täglich...
• Wurzel alles Übels
• Der zürnende Dichter
• Der Zeitgeist
• An Zimmern

Βιβλιογραφία

• Κανελλόπουλος Παναγιώτης, Friedrich Hölderlin, Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο του (ἀπὸ τὸ Κεφάλαιο 192 τῆς "Ἱστορίας τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Πνεύματος), επίμετρο στο Ὑπερίων ἢ ὁ Ἐρημίτης στὴν Ἑλλάδα, μτφρ. Λαυρέντιος Γκεμερέυ, εκδ. Ηριδανός
• Χρονικό της ζωής του Hölderlin, από το βιβλίο Πάτμος και 30 άλλα ποιήματα, μτφρ. Άρης Δικταίος, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα, 1994

Ελληνικές μεταφράσεις

• Ὑπερίων ἢ ὁ ἐρημίτης στὴν Ἑλλάδα, μτφρ. Λαυρέντιος Γκεμερέυ, Εκδ. Ηριδανός (Αθήνα, άγν. χρον.)
• Ύμνοι, Ελεγεία και Αποσπάσματα, μτφρ. Θανάσης Λάμπρου, Εκδ. Καστανιώτη (Αθήνα, 2006) ISBN 960-03-4135-4
• Friedrich Holderlin 1770 1843 1970: Εγκώμιο, Τρεις Ύμνοι, Τρία Σχόλια μτφρ. Τάκης Παπατσώνης, Εκδ. Ίκαρος, (Αθήνα, 1993) ISBN 960-7233-50-6
• Ελεγείες, Ύμνοι και άλλα Ποιήματα, μτφρ. Στέλλα Νικολούδη, Εκδ. Άγρα (Αθήνα, 1996) ISBN 960-325-174-7
• Άρτος και Οίνος: Μία ελεγεία, τρια σχεδιάσματα, μτφρ. Αντώνης Κουτσουραδής, Εκδ. Εξάντας (Αθήνα, 1999) ISBN 960-256-383-4
• Πάτμος και 30 άλλα ποιήματα, μτφρ. Άρης Δικταίος, Εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα, 1994) ISBN 960-322-044-2
• Από τον Χαίλντερλιν στον "Σκαρντανέλλι", Εκδ. Ύψιλον (Αθήνα, 2005) ISBN 960-17-0180-Χ
• Ο θάνατος του Εμπεδοκλή, μτφρ. Έλενα Νούσια, Εκδ. Μαραθιά (Αθήνα, 1997) ISBN 960-511-002-4

Δικτυακοί τόποι

• Άπαντα ποιήματα στα Γερμανικά
• Το ασυχώρετο (Das Unverzeihliche): ένα τετράστιχο του Χαίλντερλιν, μτφρ Τ. Παπατσώνη
• Γαϊτάνης, Βασίλειος, Ερμηνευτική και φιλοσοφική προσέγγιση της ποίησης του Friedrich Hölderlin, Διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Σχολή Φιλοσοφική, Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, Τομέας Φιλοσοφίας, 1999