Γκόλεμ

Ο ραβίνος Λεβ ζωντανεύει τον Γκόλεμ.

Ο Γκόλεμ (εβραϊκά: גּוֹלֶם , gōlem) είναι ένα μυθικό ανθρωπόμορφο πλάσμα της εβραϊκής λαογραφίας, που δημιουργήθηκε από άψυχη ύλη, πηλό ή λάσπη στην Κεντρική Ευρώπη. Στους Ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης και στα μεσαιωνικά κείμενα, η λέξη αναφέρονταν για ένα άμορφο υλικό.

Είναι ένα πλάσμα που δεν έχει σκέψη ή θέληση, δεν μπορεί να μιλήσει, αλλά ελέγχεται από τον δημιουργό του και εκτελεί τις εντολές και τα καθήκοντα που του έχει ορίσει, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να έχει μια επικίνδυνη τάση να ξεπεράσει αυτόν τον έλεγχο και να αναπτύξει καταστροφικές δυνατότητες. Ένας από τους πιο γνωστούς θρύλους αναφέρεται στο Γκόλεμ που δημιούργησε ένας ραβίνος της Πράγας στα τέλη του 16ου αιώνα.

Η τρομακτική μορφή του πλάσματος που ζωντανεύει και επιτελεί διαταγές αποτελεί πηγή έμπνευσης για εκατοντάδες βιβλία, ταινίες και ηλεκτρονικά παιχνίδια. Συχνά εμφανίζεται σε ταινίες τρόμου ως τέρας και στη λογοτεχνία του φανταστικού ως ένα είδος μαγικού ρομπότ.

Ο όρος

Η λέξη golem εμφανίζεται στη Βίβλο, στον Ψαλμό 139:16, και χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τον ημιτελή άνθρωπο μπροστά στα μάτια του Θεού. Το Μισνά, η πρώτη γραπτή συλλογή των εβραϊκών προφορικών παραδόσεων, χρησιμοποιεί τον όρο για να αναφερθεί σε κάποιον που δεν είναι καλλιεργημένος: «Επτά είναι τα χαρακτηριστικά σε ένα ακαλλιέργητο άτομο και επτά σε έναν μορφωμένο».

Στα σύγχρονα εβραϊκά, ο όρος υποδηλώνει τον «ανήμπορο», τον «αδέξιο» ή τη «χρυσαλλίδα». Ομοίως, χρησιμοποιείται συχνά σήμερα ως μεταφορά για κάποιον που εξυπηρετεί έναν άνθρωπο υπό ελεγχόμενες συνθήκες, αλλά είναι εχθρικός απέναντί του σε άλλες συνθήκες. Επίσης αναφέρεται σε κάποιον που είναι σε λήθαργο.

Ο θρύλος

Η Παλαιά Συναγωγή της Πράγας με τη σκάλα στον τοίχο που οδηγεί στη σοφίτα

Από την αρχαιότητα εμφανίζονται αφηγήσεις σχετικές με τον Γκόλεμ, τόσο στη Bίβλο όσο και στο Ταλμούδ. Η παλαιότερη γνωστή γραπτή αφήγηση για το πώς να δημιουργηθεί ένα Γκόλεμ βρίσκεται στο Sodei Razayya του Ελιέζερ μπεν Τζούντα από τη Βορμς, ο οποίος έζησε στα τέλη του 12ου και στις αρχές του 13ου αιώνα. Το τελετουργικό δημιουργίας αναφέρεται επίσης και σε ορισμένα κείμενα της Κλείδας του Σολομώντος, που γράφτηκε τον 16ο αιώνα.

Η πιο διαδεδομένη αφήγηση αναφέρεται στο ον που δημιούργησε ο ραβίνος της Πράγας Ιούδας Μπεν Λεβ Μπεζαμπέλ στα τέλη του 16ου αιώνα. Το δημιούργησε από πηλό από τις όχθες του ποταμού Μολδάβα και το έφερε στη ζωή μέσω πανάρχαιων εβραϊκών μυστικιστικών τελετών για να προστατέψει το γκέτο της Πράγας από συκοφαντίες και επιθέσεις. Ανάλογα με την εκδοχή του θρύλου, οι Εβραίοι στην Πράγα επρόκειτο είτε να εκδιωχθούν είτε να δολοφονηθούν υπό την ηγεμονία του Ροδόλφου Β', Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το πλάσμα ονομαζόταν Γιόζεφ και λέγεται ότι μπορούσε να γίνει αόρατο και να καλέσει πνεύματα από τους νεκρούς. Ο ραβίνος Λεβ έφερε στη ζωή το είδωλο βάζοντας έναν μικρό πάπυρο ή Τετραγράμματο στο στόμα του. Περιφερόταν στα δαιδαλώδη στενά της εβραϊκής συνοικίας της Πράγας και απομάκρυνε τους Χριστιανούς, ένα από τα καθήκοντά του ήταν κάθε βράδυ πριν από το Πάσχα να σταματάει όποιον μετέφερε βάρος για να ελέγξει μήπως ήταν νεκρό παιδί για να το πετάξει στην εβραϊκή συνοικία κατηγορώντας για τη δολοφονία τους Εβραίους. Επίσης έκανε βαριές δουλειές. Τα βράδια της Παρασκευής ο ραβίνος αφαιρούσε τον πάπυρο για να το αφήσει να ξεκουραστεί το Σάββατο, την ιερή μέρα των Εβραίων. Ένα βράδυ Παρασκευής, ο ραβίνος ξέχασε να αφαιρέσει τον πάπυρο και ο Γκόλεμ έπαθε παράκρουση, βγήκε στον δρόμο καταστρέφοντας και σκοτώνοντας όποιον συναντούσε. Ο ραβίνος κατάφερε να βγάλει τον πάπυρο από το στόμα του και το πλάσμα κατέρρευσε σε άψυχη μάζα. Το σώμα του αποθηκεύτηκε στη σοφίτα της Παλαιάς Συναγωγής, όπου, σύμφωνα με τον θρύλο, εξακολουθεί να βρίσκεται και περιμένει την ημέρα που θα αποκατασταθεί στη ζωή ξανά αν χρειαστεί. Κατά μια άλλη εκδοχή, υποτίθεται ότι ξαναγεννιέται σε νέα ζωή κάθε 33 χρόνια.

Στο Μουσείο κέρινων αγαλμάτων στην Πράγα

Όταν η σοφίτα ανακαινίστηκε το 1883, δεν βρέθηκαν στοιχεία για τον Γκόλεμ. Ορισμένες εκδοχές αναφέρουν ότι το λείψανο κλάπηκε και ενταφιάστηκε. Ένας πρόσφατος θρύλος λέει για έναν αξιωματικό των Ναζί που ανέβηκε στη σοφίτα της Συναγωγής και σκοτώθηκε κάτω από ύποπτες συνθήκες. Η σοφίτα δεν είναι ανοιχτή στο ευρύ κοινό.

Σε μια παραλλαγή του μοτίβου του πάπυρου στο στόμα, στο μέτωπο του πλάσματος είναι γραμμένα τα εβραϊκά γράμματα «Εmet», που σημαίνει «Αλήθεια», ένα από τα ονόματα του εβραϊκού Θεού. Σε κάποιες εκδοχές της ιστορίας, το πλάσμα μπορούσε να εξουδετερωθεί αφαιρώντας το πρώτο γράμμα της λέξης αυτής, μετατρέποντας την σε «met», που σημαίνει «νεκρός».

Στη λογοτεχνία

Σύγχρονο κεραμικό αγαλματίδιο του Γκόλεμ της Πράγας (αναμνηστικό)

Το μοτίβο του Γκόλεμ εισήχθη στη δυτικοευρωπαϊκή λογοτεχνία από τους ρομαντικούς Λούντβιχ Άχιμ φον Άρνιμ, Ε.Τ.Α. Χόφμαν και Χάινριχ Χάινε. Για αυτούς, είναι μια εξωτική (ο γερμανικός ρομαντισμός είναι πολύ ευαίσθητος στον εξωτισμό του γκέτο) εκδοχή του αγαπημένου τους μοτίβου του σωσία. Επιρροές του μοτίβου βρίσκονται στο μυθιστόρημα της Μαίρης Σέλεϋ Φράνκενσταϊν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας. Στη σύγχρονη λογοτεχνία, αρκετά σημαντικά έργα σχετικά με το θέμα είναι γνωστά:

• στα γερμανικά, το μυθιστόρημα Γκόλεμ του Γκούσταβ Μέιρινκ
• στα εβραϊκά, το δραματικό ποίημα του Χάλπερν Λέιβικ.
• Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες αναφέρεται στη δημιουργία του Γκόλεμ στο Βιβλίο των φανταστικών όντων.
• Ο Στανίσουαφ Λεμ έγραψε το διήγημα Γκόλεμ XIV το 1973.
• Ο Πιερ Ασουλίν στο Γκόλεμ (2016) συνδυάζει τον πανάρχαιο μύθο με χάκερ και προφήτες των νέων τεχνολογιών.

Στον κινηματογράφο

• The Golem, τηλεοπτική ταινία του Γάλλου σκηνοθέτη Ζαν Κερσμπρόν (1967).
• Golem, Πολωνική ταινία μεγάλου μήκους, 1979, κυκλοφόρησε το 1980. Σκηνοθεσία Πιότρ Σούλκιν.
• Οι τρεις ταινίες Γκόλεμ του Πάουλ Βέγκενερ (Το Γκόλεμ ) καταφέρνουν να συλλάβουν την ατμόσφαιρα του εβραϊκού γκέτο στην Πράγα και το νόημα του μύθου.
• Η ταινία του 1936 Le Golem του Ζυλιέν Ντυβιβιέ.