Ακολουθία (Χριστιανική λατρεία)

Ακολουθία στη χριστιανική λατρεία ονομάζεται κάθε σειρά-σύστημα αναγνωσμάτων, ευχών και ύμνων που αναγινώσκονται ή ψάλλονται με καθορισμένη αλληλουχία (τυπική διάταξη), και σε συγκεκριμένη ημέρα ή ημέρες και ώρες, μέσα στους χριστιανικούς ναούς ή και εκτός αυτών σε ειδικές περιπτώσεις. Το σύνολο των ακολουθιών συνιστά και το σύνολο των τυποποιημένων λατρευτικών εκδηλώσεων δια του λόγου που διαθέτει η Χριστιανική Εκκλησία. Όλα τα αναγνώσματα, ευχές και ύμνοι της οποιασδήποτε ακολουθίας, καθώς και η σειρά με την οποία εκτελούνται, είναι πάντοτε γραμμένα σε κάποιο εκκλησιαστικό βιβλίο ή βιβλία.

Ακολουθία και λειτουργία

Αρχικώς κάθε ιεροτελεστία, ως δημόσια θρησκευτική πράξη, λεγόταν λειτουργία (= «έργο του λαού»), οπότε και όλες οι ακολουθίες μπορούσαν να αποκαλούνται λειτουργίες. Επεκράτησε όμως να ονομάζεται Θεία Λειτουργία μόνο η ακολουθία που εμπεριέχει την τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας και ολοκληρώνεται με τη Αγία Κοινωνία (Θεία Μετάληψη). Αυτή η ακολουθία αποτελεί το κέντρο της όλης χριστιανικής λατρείας, τόσο για την Ορθόδοξη και τις Ανατολικές, όσο και για τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία (όλες δηλαδή τις Εκκλησίες που αναγνωρίζουν την ύπαρξη των Μυστηρίων). Με τον γενικότερο όρο «ακολουθίες» επεκράτησε έτσι να αποκαλούνται όλες οι άλλες ακολουθίες εκτός από τη Θεία Λειτουργία.

Ιστορία

Οι Απόστολοι του Χριστού και οι πρώτοι Χριστιανοί, όπως αναφέρει η Καινή Διαθήκη, σύμφωνα με την εντολή του Χριστού «δει πάντοτε προσεύχεσθαι» (Λουκ. ιη΄ 1) σύχναζαν τις ώρες της προσευχής στον Ναό του Σολομώντος για να δοξολογήσουν τον Θεό: «ήσαν διαπαντός εν τω ιερώ αινούντες και ευλογούντες τον Θεόν» (Λουκ. κδ΄ 53). Σύχναζαν επίσης στις συναγωγές των Ιουδαίων τις ώρες της προσευχής κατά την εβραϊκή παράδοση, όπου γινόταν ερμηνεία των Γραφών, ομιλία και προσευχή. Επιπλέον, τη νύχτα οι πρώτοι Χριστιανοί τελούσαν τη Θεία Ευχαριστία ως ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου. Πολλές φορές η νυκτερινή αυτή προσευχή, με ανάγνωση από την Παλαιά Διαθήκη, κήρυγμα, προσευχές και ύμνους (κυρίως ωδές από την Παλαιά Διαθήκη), διαρκούσε όλη τη νύχτα (Πράξ. κ΄ 7-12).

Αργότερα, με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, οι πιστοί τελούσαν τη λατρεία τους στους «ευκτηρίους οίκους», τις «κατ' οίκον εκκλησίες», πρωί και βράδυ, «αδιαλείπτως προσευχόμενοι» κατά το παράγγελμα των Αποστόλων και των Αποστολικών Πατέρων, ενώ τη Θεία Λειτουργία την τελούσαν κάθε Κυριακή πρωί, όπως αναφέρει ο Ιουστίνος.

Από τη Θεία Λειτουργία, «κατά τον τύπο» του πρώτου μέρους της, που ονομάζεται «Λειτουργία των κατηχουμένων», καθώς και από τις προαναφερθείσες παννυχίδες (ολονυκτίες), δημιουργήθηκαν οι δύο πρώτες ξεχωριστές ακολουθίες: η ακολουθία του Εσπερινού και η ακολουθία του Όρθρου. Πολύ αργότερα, οι Χριστιανοί, ακολουθώντας το χωρίο του Ψαλμού «επτάκις της ημέρας ήνεσά σε Κύριε» έκαναν επτά τις ώρες της προσευχής και δημιουργήθηκαν οι επτά ακολουθίες του κάθε ημερονυκτίου, οι «επτά αινέσεις».

Ταξινόμηση των ακολουθιών

Οι επτά παραπάνω καθημερινές ακολουθίες ονομάζονται τακτικές ή κοινές ακολουθίες και είναι οι εξής:

• Μεσονυκτικό(ν)
• Όρθρος
• Ακολουθία της Πρώτης ώρας
• Ακολουθία της Τρίτης και Έκτης ώρας («Τριθέκτη ώρα»)
• Ακολουθία της Ενάτης ώρας
• Εσπερινός
• Απόδειπνο(ν)

Αυτές αποτελούν τον ημερήσιο κύκλο των ακολουθιών. Με μερικές παραλείψεις μερών τους, μπορούν να τελεσθούν και από τους πιστούς χωρίς ιερέα, είτε στον ναό, είτε και στο σπίτι. Τακτική ακολουθία μπορεί να θεωρηθεί και η Θεία Λειτουργία, επειδή μπορεί να τελείται και αυτή κάθε ημέρα (εκτός από την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής). Είναι όμως ανάμεσα στις άλλες ακολουθίες του ημερήσιου κύκλου «ως κεντρικός ήλιος, περί ον δίκην δορυφόρων περιστρέφονται και εξ ου την έλλαμψιν δέχονται πάσαι αι λοιπαί ακολουθίαι»

Εκτός από τις παραπάνω, όλες οι άλλες ακολουθίες, που τελούνται σε έκτακτες περιστάσεις, όταν παραστεί ανάγκη ή όταν ζητηθεί από τους πιστούς, ονομάζονται έκτακτες ακολουθίες και είναι πολλές: έκτακτες ακολουθίες είναι τα Μυστήρια της Εκκλησίας (π.χ. γάμος, βάπτιση, κλπ.) εκτός από εκείνο της Θείας Κοινωνίας, η νεκρώσιμη ακολουθία (κοινώς αναφερόμενη και ως «κηδεία», αλλά στην πραγματικότητα είναι μόνο το εντός του ναού μέρος της όλης τελετουργίας της κηδείας) όπως και ειδικότερες ακολουθίες, όπως:

• των εγκαινίων ιερού Ναού (βλ. θυρανοίξια)
• του Μικρού Αγιασμού
• του Μεγάλου Αγιασμού
• ο Μέγας Παρακλητικός Κανόνας εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον
• ο Μικρός Παρακλητικός Κανόνας εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον
• η ακολουθία του μνημοσύνου

Η ακολουθία των Χαιρετισμών, που περιλαμβάνει τον Ακάθιστο ύμνο, είναι στην πραγματικότητα μια εμπλουτισμένη ακολουθία του Αποδείπνου.

Υπάρχουν και πολλές άλλες ακολουθίες, που περιέχονται στο Ευχολόγιο και σε άλλα εκκλησιαστικά βιβλία.

Σήμερα, επειδή οι βιοτικές ανάγκες εμποδίζουν τη συχνή συμμετοχή των πιστών στις τακτικές ακολουθίες τις καθημερινές, η συμμετοχή τους έχει περιορισθεί κυρίως στα Σάββατα, τις Κυριακές και στους Εσπερινούς, τους Όρθρους και τις Θείες Λειτουργίες μεγάλων εορτών ή εορτών γνωστών αγίων ή της εορτής της ενορίας του πιστού. Ακόμα, στις ακολουθίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της Μεγάλης Εβδομάδας.

Πηγές

• Το ομώνυμο λήμμα στη Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Χάρη Πάτση», τόμος 3, σσ. 336-338