Παιδομάζωμα

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Οθωμανική γκραβούρα που απεικονίζει την πρακτική του παιδομαζώματος.

Το παιδομάζωμα (τουρκικά: devşirme, ντεβσιρμέ) ήταν οθωμανική πρακτική απαγωγής νέων αγοριών, κυρίως χριστιανών των Βαλκανίων, με σκοπό την ανατροφή τους ως στρατιωτών ή τη στελέχωση υπηρεσιών του σουλτάνου. Λεγόταν επίσης και «παιδολόγι» ή «γενιτσαριά».[1] Ήταν κεντρικά οργανωμένη διαδικασία και εμπνευστής του υπήρξε ο Καρά Χαλίλ Πασάς, μεγάλος βεζίρης επί σουλτάνου Μουράτ Α΄ (βασ. 1359-1389)

Ο όρος συναντάται για πρώτη φορά σε έντυπο το 1675, στο βιβλίο "Ιστορίαι παλαιαί ... της περιφήμου πόλεως Αθήνης" του ιερέα Γεωργίου Κονταρή από τα Σέρβια. Χρησιμοποιείται επίσης (ως "παιδιομάζωμα") το 1677 από τον Νεκτάριο Ιεροσολύμων τον Κρήτα.[2]

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο όρος παιδομάζωμα χρησιμοποιήθηκε από μερίδα των Μέσων Ενημέρωσης, της συντηρητικής βιβλιογραφίας, της πολιτικής και της Δημόσιας Διοίκησης[3] στην Ελλάδα για να χαρακτηρίσει τη Αποστολή παιδιών στις Λαϊκές Δημοκρατίες από τον ΔΣΕ.

Απαρχές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά τον Απ. Βακαλόπουλο το παιδομάζωμα άρχισε να εφαρμόζεται συστηματικά λίγο πριν το 1430 επί Μουράτ Β΄, ενώ νωρίτερα ίσως εφαρμοζόταν σποραδικά.[4] Η πρωιμότερη μνεία παιδομαζώματος σε ελληνική πηγή ανάγεται στο 1395. Τότε στη Θεσσαλονίκη διατάχθηκε στρατολόγηση παιδιών από τον Βαγιαζίτ Α΄. Η μαρτυρία είναι μια παρηγορητική ομιλία του τότε αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ισιδώρου προς τους γονείς των παιδιών με τίτλο «Ομιλία περί της αρπαγής των παίδων κατά το του αμηρά επίταγμα και περί της μελλούσης κρίσεως». Έγινε την Κυριακή των Νηστειών, 28 Φεβρουαρίου 1395. Στην ομιλία γίνεται λόγος για αναγκαστικό εξισλαμισμό των παιδιών, για τη σκληρή εκπαίδευσή τους και την εκγύμνασή τους στη χρήση σκυλιών και γερακιών.[5]

Το παιδομάζωμα εφαρμόστηκε όταν έγινε αντιληπτό ότι το οθωμανικό κράτος δεν μπορούσε να στηριχθεί μόνο στον πληθυσμό των τουρκομάνων μωαμεθανών οι οποίοι ήταν και ολιγάριθμοι και απείθαρχοι. Έτσι επιδιώχθηκε η δημιουργία στρατού από εξισλαμισμένους χριστιανούς ώστε και να κατορθωθεί η τήρηση της πειθαρχίας αλλά και μέσω των πλεονεκτημάτων που προσφέρονταν να προσελκυσθούν και άλλοι χριστιανοί στον ισλαμισμό.[6]

Στρατολογούνταν νεαρά αγόρια από χριστιανικές οικογένειες του οθωμανικού κράτους, τα οποία εξισλαμίζονταν και εκπαιδεύονταν ώστε να στελεχώσουν διάφορες κρατικές υπηρεσίες. Η πλειονότητα προοριζόταν για τα τάγματα του καπίκουλου, ειδικότερα τους γενίτσαρους, ενώ άλλοι κατέληγαν να υπηρετούν στο παλάτι του σουλτάνου. Αναφέρεται και ως «φόρος αίματος» σε αντιπαραβολή με τον κεφαλικό φόρο.

Τα όρια ηλικίας των αγοριών, όπως καταγράφονται σε διαφορετικές πηγές, εμφανίζουν σημαντικές αποκλίσεις, ενώ αναφέρεται ως κατώτατη ηλικία αυτή των οκτώ ετών και ως ανώτατη των είκοσι. Οθωμανικά έγγραφα, του 17ου αιώνα, συγκεκριμενοποιούν τα όρια μεταξύ 15-20 ετών[7] Ως προς τη συχνότητά του, αρκετές αναφορές υποστηρίζουν πως το παιδομάζωμα συνέβαινε ανά τακτά χρονικά διαστήματα, κάθε πέντε χρόνια ή κατά άλλες εκτιμήσεις ετησίως. Περισσότερο πιθανό μοιάζει πως οργανωνόταν ανάλογα με τις ανάγκες των σουλτάνων. Αντιφατικές είναι επίσης οι αναφορές στο πλήθος των παιδιών που τελικά στρατολογούνταν. Αρκετές υποστηρίζουν, μάλλον λανθασμένα, πως στρατολογούνταν μία συγκεκριμένη αναλογία παιδιών, με εκτιμήσεις που κυμαίνονται από ένα ανά πέντε αγόρια, έως ένα ανά τρία. Φιρμάνι των αρχών του 16ου αιώνα μαρτυρά πως εκείνη την εποχή ο αριθμός των παιδιών καθοριζόταν εκ των προτέρων και υπολογιζόταν να είναι ένα αγόρι 14-18 ετών ανά 40 οικογένειες.[7]

Επέκταση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρχικά εφαρμοζόταν στα Βαλκάνια, ενώ από τα τέλη του 15ου αιώνα άρχισε να επεκτείνεται και στην ανατολή. Πολλά παιδιά κατέληγαν σκλάβοι και πωλούνταν προς 25 άσπρα το καθένα σε Τούρκους γεωργούς. Αυτά αν κατάγονταν από τα Βαλκάνια στέλνονταν στη Μικρά Ασία και αντίστροφα, ώστε να μην υπάρχει η δυνατότητα φυγής. Η πρακτική του παιδομαζώματος δεν εφαρμοζόταν στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες μεγάλες πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ούτε ακόμα σε τέκνα τεχνιτών σε αγροτικές περιοχές, από το φόβο πως κάτι τέτοιο θα ήταν επιζήμιο για το εμπόριο. Εξαιρούνταν επίσης κάποιες κατηγορίες όπως τα μοναχοπαίδια, οι ορφανοί, οι σπανοί, οι κοντοί, οι ψηλοί, οι παντρεμένοι κ.ά. Πολλοί γονείς για να αποφύγουν το παιδομάζωμα αρραβώνιαζαν και πάντρευαν τα παιδιά τους νεώτατα, σε ηλικία 8, 9 και 10 ετών.

Οι υπάλληλοι που στέλνονταν για να φέρουν εις πέρας το παιδομάζωμα, εύρισκαν την ευκαιρία να εκβιάζουν τους χριστιανούς και να αποσπούν και χρήματα. Έπαιρναν από την ίδια οικογένεια δύο ή και περισσότερα παιδιά, μή εξαιρώντας ούτε τον μοναχογιό, και δεν τα έδιναν πίσω παρά μόνο αν έπαιρναν 60, 70 ή και περισσότερα χρυσά νομίσματα. Οι πλούσιοι και όσοι μπορούσαν, εξαγόραζαν την ελευθερία των παιδιών τους. Όσα παιδιά περίσσευαν από τη στρατολογία, επωλούντο ως δούλοι. Αναφέρονται και σπάνιες περιπτώσεις όπου γονείς εξουθενωμένοι από τη φτώχεια και την εξαθλίωση έδιναν πρόθυμα τα παιδιά τους, με το σκεπτικό ότι έτσι θα τους εξασφάλιζαν μια καλύτερη ζωή ή περιπτώσεις φτωχών νέων που για μια καλύτερη ζωή ήθελαν να υπηρετήσουν τον σουλτάνο.[8]

Είναι αξιοσημείωτο ότι το παιδομάζωμα υπήρξε και με έμμεσους τρόπους παράγοντας φθοράς του Ελληνισμού, καθώς πολλοί άτυχοι γονείς προκειμένου να σώσουν τα παιδιά τους από τη στρατολόγηση έφταναν στο σημείο να εξισλαμιστούν ή να προσποιηθούν ότι εξισλαμίζονται. Επίσης, πολλοί άλλοι εξαναγκάζονταν να μεταναστεύσουν οικογενειακώς σε χώρες της δυτικής Ευρώπης, για να γλιτώσουν τον κίνδυνο να χάσουν τα παιδιά τους. Η ιστορική ειρωνεία είναι ότι το παιδομάζωμα πυροδοτούσε τη ζήλια των Τούρκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς έβλεπαν τα δικά τους παιδιά να αποκλείονται από μια τέτοια πιθανή καριέρα, σε βαθμό που κάποιοι έφταναν να τα παρουσιάζουν ως δήθεν χριστιανόπαιδα, προκειμένου να πετύχουν τη στρατολόγησή τους.

Από το παιδομάζωμα εξαιρούνταν οι Εβραίοι, είτε ως αποτέλεσμα συμφωνίας είτε διότι η πλειοψηφία ζούσε στις πόλεις. Μέχρι πρόσφατα, εθεωρείτο ότι εξαιρούνταν και οι Αρμένιοι, όμως σήμερα φαίνεται ότι αυτό δεν ίσχυε πάντα. Οι μουσουλμάνοι της Βοσνίας υπόκεινταν επίσης σε στρατολόγηση, αλλά υπηρετούσαν απευθείας στο παλάτι του σουλτάνου αντί του στρατού.[9]

Το 1601 με φιρμάνι της Υψηλής Πύλης προς τις οθωμανικές αρχές της Ρούμελης, που είχε ημερομηνία 29 Μαρτίου, ορίζεται ότι: «Οι νέοι των απίστων (που προορίζονται για γενίτσαροι) έπρεπε να είναι καλλίμορφοι, αρτιμελείς και προς πόλεμον κατάλληλοι... Όταν κανείς αντιστεί εις την παράδοσιν των γενιτσάρων ν' απαγχονίζεται ευθύς εις το κατώφλι της θύρας του...».

Στο διάστημα 1609-1635 υπήρξε δραστική αύξηση αριθμού γενιτσάρων εις βάρος των σπαχήδων. Από 1.000 γενίτσαρους στην αρχή του θεσμού δημιουργούνται 100.000+ (πεζικό) και από 70.000 σπαχήδες μειώνονται σε λιγότερους από 9.000 (ιππικό). Αυτό επιτυγχάνεται με το παιδομάζωμα (ηλικίες 5-8 ετών), χωρίς την έγκριση των Ουλεμά.

Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί (17ος αι.) περιγράφει το παιδομάζωμα στην πόλη Στάροβα (σήμερα στην Αλβανία):

Σύμφωνα με τον Νόμο του Σουλεϊμάν Χαν έρχεται στην πόλη αυτή από το γενιτσαρικό σώμα ένας τσορμπατζή-αγάς του παιδομαζώματος (corbaci degsime agasi) για το ιδιαίτερο παλάτι του μεγαλειότατου σουλτάνου. Από εδώ μαζεύει εκατοντάδες διαλεχτά παιδιά Βουλγάρων και Ελλήνων, βάζει στα κεφάλια τους κόκκινα κωνικά σκουφιά και στις πλάτες τους κόκκινους μανδύες από αμπά και οδηγεί τα αγόρια του παιδομαζώματος στην πρωτεύουσα. Είναι υπερβολικά αξιαγάπητα.
Όσα είναι από ευγενική γενιά τα κάνουν ιδιαίτερους υπηρέτες του σουλτάνου. Ακόμη τους νέους τους δίνουν στο σώμα των μποσταντζήδων και στο σώμα των γενιτσάρων. Αυτούς πάλι που δεν έχουν παράστημα τους δίνουν στα σώματα των πυροβολητών και των οπλοποιών. Από τα παιδιά του παιδομαζώματος όμως των άλλων καζάδων δίνουν σε κάθε σώμα και στους μεγάλους προύχοντες με κατάλογο. Αφού αποκτήσουν γνώσεις, αρετές και δεξιότητες, περνούν στο μισθό των δοκίμων. Από εκεί προάγονται στο στρατόπεδο των γενιτσάρων και από εκεί στο στρατόπεδο των σπαχήδων. Με θέλημα του Θεού πολλοί από αυτούς έχουν γίνει μεγάλοι βεζίρηδες, μουφτήδες και μολάδες.

Ο Τσελεμπί δίνει επίσης περιγραφή βίαιου εξισλαμισμού στη Βέροια και την Έδεσσα την ημέρα του Πάσχα που γινόταν κατ' έθιμο:

Στην πόλη ακόμη αυτή [τη Βέροια] υπάρχει ένα αρχαίο θέαμα, που είναι παρόμοιο με αυτό που συμβαίνει στην πόλη των Βοδενών. Όταν στην πόλη αυτή οι άπιστοι έχουν την κακόφημη γιορτή τους, δηλαδή όταν είναι οι μέρες των κόκκινων αυγών, επειδή τα Βοδενά και η πόλη αυτή, η Βέροια, κατακτήθηκαν τις ημέρες των κόκκινων αυγών, την ημέρα εκείνη όλοι οι άπιστοι θα κλειδωθούν στα σπίτια τους, θα ντυθούν και θα οπλιστούν και δεν θα βγουν έξω από τα καταραμένα σπίτια τους. Όλοι οι μουσουλμάνοι τις ημέρες εκείνες των κόκκινων αυγών ντύνονται και ζώνονται τα άρματα σαν να είναι μεγάλη γιορτή και σαν να είναι το Κουρμπάν Μπαϊράμι. Όλοι οι μαχητές γαζήδες, κατάφορτοι με πολεμικά άρματα, εκείνη την ημέρα, ώσπου να φτάση το βράδυ, ρίχνουν κανονιές και τουφεκιές και φωνάζοντας την πολεμική κραυγή των μουσουλμάνων «Αλλάχ, Αλλάχ», συγκεντρωμένοι σε ομάδες γυρνούν και ψάχνουν να βρουν τους άπιστους που βγαίνουν έξω, τα όμορφα άπιστα αγόρια και τα κορίτσια των απίστων. Αν ως το βράδυ βρουν έξω έναν άπιστο, αμέσως τον περιτέμνουν και τον τιμούν κάνοντάς τον μουσουλμάνο.

Στα μπεράτια διορισμού πατριαρχών και μητροπολιτών προβλεπόταν ότι κανείς χριστιανός δεν μπορούσε να εξισλαμισθεί αν δεν το ήθελε. Ωστόσο αυτά δεν λαμβάνονταν υπόψη από τους Τούρκους τοπικούς διοικητές.[10]

Κατάργηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πρώτος επιχείρησε να το καταργήσει ο σουλτάνος Οσμάν Β΄ το 1622 και στη συνέχεια ο Μουράτ Δ΄ το ανέστειλε. Αν και ουσιαστικά εξαλείφθηκε από τα μέσα του 17ου αιώνα, σπάνιες απόπειρες παιδομαζώματος καταγράφονται μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα.[11] Το τελευταίο καταγεγραμμένο παιδομάζωμα είναι αυτό που επιχειρήθηκε στη Νάουσα το 1705,[7] το οποίο έγινε και αιτία εξέγερσης των Ναουσαίων. Τότε ο σουλτάνος Αχμέτ Γ΄ είχε διατάξει «τάχιστα περισυλλογή και αποστολή νέων γενιτσάρων» και για την περιφέρεια της Νάουσας υπήρχε η εντολή για επιλογή 50 νέων «κατά το κρατούν παλαιόν έθιμον». Οι Ναουσαίοι εξεγέρθηκαν υπό τον αρματολό Ζήση Καραδήμο και τους δύο γιούς του Βασίλη και Δημήτρη και σκότωσαν τον σελιχτάρη (τον υπεύθυνο του παιδομαζώματος) και τους δύο συνοδούς του. Σχημάτισαν σώμα από 100 και πλέον άνδρες και άρχισαν να ληστεύουν και να σκοτώνουν τους μουσουλμάνους στην ύπαιθρο των καζάδων Βέροιας και Νάουσας. Μετά από αυτό, οι Τούρκοι σχημάτισαν ένοπλο σώμα από 1.000 μουσουλμάνους που καταδίωξαν τους επαναστάτες και στα μέσα Ιουνίου τους περικύκλωσαν στα στενά της Αραπίτσας κοντά στη Νάουσα. Στη μάχη που έγινε σκοτώθηκε ο Ζήσης Καραδήμος, ενώ οι γιοί του και άλλοι συνελήφθησαν και σκοτώθηκαν μέσα στη Βέροια. Δεν είναι γνωστό, ωστόσο, αν μετά από αυτό έγινε η στρατολόγηση των 50 νέων.[12] Αυτό είναι το τελευταίο γνωστό περιστατικό παιδομαζώματος, ωστόσο σώζεται επίσης βεράτιο του 1150/1738 με το οποίο εξαιρείται ο γιος Χριστιανού υποτελούς από το παιδομάζωμα.[7]

Απολογισμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο συνολικός απολογισμός του παιδομαζώματος δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια, αν και σύμφωνα με τον ιστορικό Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο ένα εκατομμύριο παιδιά Ελλήνων έπεσαν θύματα της πρακτικής αυτής κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ωστόσο, οι νεότεροι ιστορικοί θεωρούν ως υπερβολικό αυτό το νούμερο και οι εκτιμήσεις των περισσότερων συγκλίνουν στις 500 χιλιάδες.

Λαϊκή παράδοση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το παιδομάζωμα και ο θρήνος των μητέρων για τα παιδιά τους καταγράφεται σε πολλά δημοτικά τραγούδια:

Ανάθεμά σε, βασιλιά, και τρις ανάθεμα σε,
με το κακό οπόκαμες, και το κακό που κάνεις.
Στέλνεις, δένεις τους γέροντας, τους πρώτους τους παπάδες
Να μάσης παιδομάζωμα, να κάμης γενιτσάρους.
Κλαιν' οι γοναίοι τα παιδιά, κ' οι αδελφές τ' αδέλφια,
Κλαίγω κ' εγώ και καίγομαι και όσο θα ζω θα κλαίγω.
Πέρσι πήραν τον γιόκα μου, φέτο τον αδελφό μου.[13]
Μωρή Δεροπολίτισσα, μωρή καϋμένη.
Αυτού που πας στην εκκλησιά,ζηλεμένη […]
Για μας μετάνοια κάνε μια:
Να μη μας πάρει η Τουρκιά,
Μη μας γράψουν στη γενιτσαριά.
Και μας παν εις τον κισλά.
Ωσάν τ' αρνιά την Πασχαλιά.

Σημ.: «Κισλάς» ήταν ο «κισλάρ αγάς» που είχε την αρμοδιότητα της απαγωγής παιδιών για το παιδομάζωμα και γυναικών για τα χαρέμια.[14]

Δείτε επίσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Δημητράκος Β. Δημήτριος, Νέον ορθογραφικόν και ερμηνευτικόν λεξικόν, 1970: «Παιδομάζωμα, Η επί τουρκοκρατίας αρπαγή μικρών χριστιανοπαίδων. Παιδολόγι».
  2. Δ.Γ. Αποστολόπουλος, "Νέοι Έλληνες". Ο νεολογισμός και τα συνδηλούμενά του στα 1675, Ο Ερανιστής, 25 (2005), σ. 98 υποσημ. 35
  3. Τα παιδιά του Εμφυλίου «Παιδομάζωμα», μια φρικτή λέξη από την περίοδο του οθωμανικού ζυγού έμελλε να στοιχειώσει ξανά, με χειρότερους όρους, την Ιστορία μας, Το Βήμα, 25/10/2009. "Ούτε έναν, ούτε δύο ή δέκα, αλλά 85 φακέλους μόνο της Κεντρικής Υπηρεσίας- περιόδου 1948- 1952- εντόπισε με τη χρήση της λέξης-«κλειδί» «παιδομάζωμα» το πρόγραμμα ηλεκτρονικής διαχείρισης αρχείων που εφαρμόζει το ΥΠΕΞ."
  4. Βακαλόπουλος Απόστολος, Προβλήματα της ιστορίας του παιδομαζώματος, «Ελληνικά», τομ. 13 (1954), σ. 281.
  5. Παπαδόπουλος Στέφανος Ι., Μνεία παιδομαζώματος στη Θεσσαλονίκη κατά την πρώτη κατοχή της πόλης από τους Τούρκους, Χριστιανική Θεσσαλονίκη ... (11ος-15ος μ.Χ.), Θεσσαλονίκη 1992, σ. 71-77.
  6. Κ.Θ. Δημαράς, «Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος, προλεγόμενα», Αθήνα, 1970, σ. 171. Αναφέρεται στο Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, «Τουρκοκρατία», εκδόσεις «Ακρίτας», έκδ. 6η, 2005, σ. 194, 195.
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 «Devshirme», The Encyclopedia of Islam, τομ. 2, E.J. Brill, Leiden: 1991
  8. Βακαλόπουλος Ε. Απόστολος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Β΄ Τουρκοκρατία 1453-1669. Θεσσαλονίκη, 1964, σ. 50 κ.ε.
  9. Shaw, Stanford, Ezel Kural Shaw. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume I, Cambridge University Press, 1976, σελ. 114
  10. Ιωάννης Ε. Αναστασίου, Οι Νεομάρτυρες της Θεσσαλονίκης, Η Θεσσαλονίκη, 1 (1985), Έκδοση Δήμου Θεσσαλονίκης, Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, σ.485-487. Για τα αποσπάσματα από τον Τσελεμπί παραπέμπει στο Β.Δημητριάδη, "Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή", Θεσσαλονίκη, 1973, σ. 258, 312.
  11. Quataert, Donald. The Ottoman Empire, 1700–1922, Cambridge University Press, New York 2005, σ.99
  12. Βακαλόπουλος Απ. (1954), σ. 292, 293.
  13. Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου, Βιβλίο Ιστορίας ΣΤ' Δημοτικού, ηλεκτρονική έκδοση. Κεφ. 2, Οι συνθήκες ζωής των υποδούλων.
  14. Χριστόδουλος, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, ομιλία, δημοσιευμένη στην εφημερίδα "Το Παρόν", ηλεκτρον. έκδ. , 27/03/2011, σ. 2.

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Βασιλική Παπούλια, Καταγωγή και υφή του παιδομαζώματος στο Οθωμανικό κράτος, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2011.