Οστρακισμός

Τρία όστρακα με ψήφους για Αθηναίους πολιτικούς. Από πάνω προς τα κάτω γράφουν: Περικλής Ξανθίππου, Κίμων Μιλτιάδου και Αριστείδης Λυσίμαχου

Ο οστρακισμός άρχισε να εφαρμόζεται στην αρχαία Αθήνα από τον 6ο αιώνα π.Χ., ως θεσμός της Αθηναϊκής δημοκρατίας μέσω του οποίου προστατευόταν το πολίτευμα της Αθήνας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, καθιερώθηκε από τον Κλεισθένη το 510 π.Χ. με τη δημοκρατική μεταρρύθμιση, στην προσπάθειά του να ενισχύσει τη λαϊκή δύναμη απέναντι στην εγκαθίδρυση τυραννίδας. Η χρησιμότητα του οστρακισμού ήταν να απαλλάσσονται οι Αθηναίοι από πολίτες οι οποίοι είχαν συσσωρεύσει υπερβολικά μεγάλη πολιτική δύναμη, σε σημείο να γίνονται επικίνδυνοι για την πολιτική που ακολουθούνταν. Ο οστρακισμός υιοθετήθηκε στην συνέχεια και από άλλες πόλεις, όπως το Άργος, Μέγαρα, Μίλητος, Συρακούσες, οι οποίες ακολουθούσαν το αθηναϊκό πολίτευμα. Ο θεσμός ατονεί και πέφτει σε αχρηστία μετά τον οστρακισμό του Υπέρβολου, που είχε μεθοδευτεί από τον Αλκιβιάδη και τον πολιτικό του αντίπαλο Νικία, το 418 ή το 417 π.Χ.

Η διαδικασία

Ο οστρακισμός γινόταν ως εξής: μία φορά κάθε χρόνο, στην έκτη πρυτανεία, μαζεύονταν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες στην Εκκλησία του Δήμου και προσπαθούσαν να αποφασίσουν γιατί και αν θα έπρεπε να κάνουν οστρακισμό τη χρονιά εκείνη. Εάν οι Αθηναίοι έκριναν πως δεν υπήρχε λόγος για κάτι τέτοιο, τότε δεν γινόταν οστρακισμός. Εάν όμως έκριναν πως έπρεπε να γίνει, τότε έφραζαν την Αγορά και δημιουργούσαν, στην όγδοη πρυτανεία, έναν περίβολο, που τον διαιρούσαν σε δέκα τμήματα - όσες και οι φυλές - με κοινή είσοδο. Σε αυτά εισερχόταν κάθε πολίτης, ανάλογα με τη φυλή που ανήκε και άφηνε ένα Όστρακο (θραύσμα πήλινου αγγείου), όπου πάνω του είχε γράψει το όνομα του πολίτη του οποίου την εξορία επιθυμούσε. Η οστρακοφορία διεξαγόταν σε χώρο που είχε οριοθετηθεί με σχοινιά, για να είναι αδύνατο σε οποιονδήποτε να ψηφίσει δύο φορές, ο οποίος ονομαζόταν περισχοίνισμα . Μάλιστα γύρω από το χώρο όπου διεξαγόταν η οστρακοφορία έμποροι με ξύλινους πάγκους πωλούσαν όστρακα με τα ονόματα των υποψήφιων χαραγμένα. Για να εξοριστεί κάποιος έπρεπε το όνομά του να βρεθεί σε περισσότερα από 6.000 όστρακα. Ο πολίτης που καταδικαζόταν είχε διορία δέκα ημερών για να τακτοποιήσει τις προσωπικές του υποθέσεις. Αρχικά, η εξορία διαρκούσε δέκα χρόνια αλλά αργότερα μειώθηκε σε πέντε.

Στην Αθήνα έχουν βρεθεί συνολικά 10.500 όστρακα, τα 9.000 στον Κεραμεικό ενώ τα περισσότερα από τα υπόλοιπα έχουν βρεθεί στην αρχαία Αγορά και την Ακρόπολη. Η μελέτη των ευρημάτων παρουσιάζει όστρακα που αναφέρουν διαφορετικά ονόματα αλλά προέρχονται από το ίδιο αγγείο, γεγονός που δείχνει ότι τα ίδια αγγεία χρησιμοποιήθηκαν για εξοστρακισμούς την ίδια χρονιά.

Ιστορική αναφορά

Ο οστρακισμός θεσπίστηκε αρχικά ως ένα μέσο προστασίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αργότερα όμως, ο θεσμός αυτός έχασε βαθμιαία τη σημασία του, διότι χρησιμοποιήθηκε από τις διάφορες παρατάξεις σαν τρόπος απαλλαγής και εξόντωσης πολιτικών αντιπάλων. Χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος αναφέρει για τον Αριστείδη:

Η διαδικασία εν συντομία γινόταν με τον παρακάτω τρόπο. Κάθε άνδρας έπαιρνε ένα όστρακο, έγραφε σε αυτό το όνομα του συμπολίτη του οποίου ήθελε την εξορία {και κάποιες φορές και κάποιο σχόλιο πέρα από το όνομα. Δεν υπήρχε λίστα υποψηφίων} και το έριχνε σε ένα μέρος της αγοράς φραγμένο κυκλικά με φράχτη. Οι άρχοντες πρώτα μετρούσαν το συνολικό αριθμό των οστράκων. Αν ήταν λιγότερα από έξι χιλιάδες η διαδικασία του εξοστρακισμού κηρυσσόταν άκυρη. Έπειτα, τοποθετούσαν αυτά που έφεραν διαφορετικό όνομα χωριστά μεταξύ τους και ο άνδρας που γράφτηκε από τον μεγαλύτερο αριθμό (πολιτών) εξοριζόταν για δέκα χρόνια, αλλά συνέχιζε να εκμεταλλεύεται την περιουσία του (χωρίς να χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα). Σε μία τέτοια περίπτωση {482 π.Χ. και τον εξοστρακισμό του Αριστείδη}, λέγεται ότι, όταν γράφανε τα όστρακα, κάποιος αγράμματος και πέρα για πέρα αγροίκος έδωσε το όστρακό του στον Αριστείδη σαν να ήταν ο πρώτος τυχών και του ζήτησε να γράψει το όνομα του Αριστείδη σε αυτό. Εκείνος απόρησε και ρώτησε:

-Τι κακό σου έχει κάνει ο Αριστείδης;
-Κανένα, ήρθε η απάντηση. Δεν ξέρω τον κύριο, αλλά βαρέθηκα να ακούω να τον αποκαλούν παντού Δίκαιο. Στο άκουσμα αυτών των λόγων ο Αριστείδης δεν απάντησε, αλλά έγραψε το όνομά του στο όστρακο και το έδωσε πίσω

-Πλουτάρχου, Αριστείδης, 7. 2-8. Πρβλ. Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία, 22.6-7, 43.6

Εξοστρακισθέντες Αθηναίοι

Οι Αθηναίοι που είναι γνωστό ότι εξοστρακίστηκαν είναι οι ακόλουθοι (κατά χρονική σειρά):

• 487 π.Χ. − Ίππαρχος του Χάρμου, συγγενής του Πεισίστρατου
• 486 π.Χ. – Μεγακλής του Ιπποκράτη, ανιψιός του Κλεισθένη. Ο Μεγακλής εξοστρακίστηκε δύο φορές σύμφωνα με τον Λυσία.
• 485 π.Χ. − Καλλίξενος, ανιψιός του Κλεισθένη και αρχηγός των Αλκμαιωνιδών εκείνο το διάστημα (οι πληροφορίες για τον Καλλίξενο είναι αβέβαιες).
• 484 π.Χ. − Ξάνθιππος του Αρίφρονα, πατέρας του Περικλή
• 482 π.Χ. − Αριστείδης του Λυσιμάχου.
• 471 π.Χ. − Θεμιστοκλής του Νεοκλέους (το 471 π.Χ. ή νωρίτερα)
• 461 π.Χ. − Κίμων του Μιλτιάδη
• 460 π.Χ. − Αλκιβιάδης του Κλεινία(παππούς του Αλκιβιάδη του Πελοποννησιακού Πολέμου).
• 457 π.Χ. − Μένων του Μενεκλίδη (αβέβαιο)
• 442 π.Χ. − Θουκυδίδης του Μιλησία (δεν πρόκειται για τον ιστορικό Θουκυδίδη)
• Δεκαετία του 440 π.Χ. − Καλλίας του Διδύμου (αβέβαιο)
• Δεκαετία του 440 π.Χ. − Δάμων του Δαμονίδη (αβέβαιο)
• 416 π.Χ. − Υπέρβολος του Αντιφάνη

Εξωτερικές πηγές

• Η εξορία στην αρχαία Αθήνα από το mixanitouxronou.gr, 03/10/2015
• H Aρχαία Aγορά της Aθήνας Οδηγός του Μουσείου από το books.google.gr
• από το σχολικό βιβλίο Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού
• Όψεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων, Άγγελος Π. Ματθαίου από το greek-language.gr