Panavia Tornado

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Tornado IDS/ECR
ΤύποςΠολλαπλών ρόλων μαχητικό-επιθετικό αεροσκάφος
ΚατασκευαστήςPanavia Aircraft GmbH
Παρθενική πτήση14 Αυγούστου 1974
Πρώτη παρουσίαση1979
ΚατάστασηΣε υπηρεσία
Κύριος χειριστήςΒρετανική Βασιλική Αεροπορία
Ιταλική αεροπορία
Γερμανική αεροπορία
Βασιλική Αεροπορία της Σαουδικής Αραβίας
Παραγωγή1979–1998
Μονάδες που παρήχθησαν992

Το Panavia Tornado είναι ένα δικινητήριο πολλαπλών ρόλων μαχητικό-επιθετικό αεροσκάφος, το οποίο κατασκευαζόταν στην Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Δυτική Γερμανία. Το αεροσκάφος διαθέτει τρεις διαφορεικές εκδόσεις: το Tornado IDS, το Tornado ECR και το Tornado ADV.[1][2]

To Tornado έκανε την πρώτη του πτήση στις 14 Αυγούστου 1974 και μπήκε σε υπηρεσία κατά το διάστημα 1979-1980. Πέρα από τις τρεις αρχικές χώρες που το κατασκεύασαν, η μόνη πολεμική αεροπορία που χρησιμοποίησε το συγκεκριμένο αεροσκάφος ήταν η Βασιλική Αεροπορία της Σαουδικής Αραβίας. Κατασκευάστηκαν συνολικά 992 αεροσκάφη του τύπου, κατά τα έτη 1979-1998.[3][4][5]

Το Tornado έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλές πολεμικές συγκρούσεις, όπως στον Πόλεμο του Κόλπου, της Βοσνίας και του Κοσόβου, στον Πόλεμο στο Ιράκ του 2003, καθώς και σε μικρότερους ρόλους στη Λιβύη, το Αφγανιστάν και την Υεμένη.

Σχεδίαση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Απαρχές του προγράμματος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Artist's concept of the AFVG, an ancestor to the MRCA programme
Σχέδιο κάτοψης, εμπρόσθιας και πλάγιας όψης (με δεξιόστροφη ανάγνωση) ενός Tornado GR4 κανονικής παραγωγής. Στο σχέδιο κάτοψης, με διακεκομμένες γραμμές, σημειώνεται η θέση των πτερύγων, πλήρως, αναδιπλωμένων.

Τη δεκαετία του 1960 οι αεροναυπηγοί στράφηκαν σε σχεδιάσεις που αξιοποιούσαν πτέρυγες μεταβλητής γεωμετρίας σε μια προσπάθεια να συνδυάσουν την ευελιξία και την καλή ακτίνα δράσης που παρείχαν οι ευθείες πτέρυγες με την ταχύτητα που παρείχαν οι οπισθοκλινείς. Το Ηνωμένο Βασίλειο είχε ήδη ακυρώσει την ανάπτυξη του πολλά υποσχόμενου TSR-2 καθώς και την προμήθεια επιπλέον F-111K ενώ χρείαζονταν ένα νέο τύπο που θα αντικαθιστούσε τα αεροσκάφη κρούσης Avro Vulcan και Blackburn Buccaneer.[6] Η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία ξεκίνησαν το πρόγραμμα AFVG (Anglo French Variable Geometry) το 1965, όμως οι Γάλλοι αποσύρθηκαν το 1967.[7] Οι Βρετανοί συνέχισαν μόνοι τους την ανάπτυξη ενός αεροσκάφους με πτέρυγες μεταβλητής γεωμετρίας και αναζήτησαν νέους εταίρους για τη συνέχισή του.[8]

Το 1968 η Δυτική Γερμανία, η Ολλανδία, το Βέλγιο, η Ιταλία και ο Καναδάς συγκρότησαν ομάδα εργασίας που θα μελετούσε πως θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν τους στόλους από Lockheed F-104 Starfighter που διέθεταν.[9] Το αεροσκάφος που θα ανέπτυσσαν αρχικά καλούνταν Multi Role Aircraft (MRA) και αργότερα Multi Role Combat Aircraft (MRCA).[10][11] Αν και οι χώρες που συμμετείχαν είχαν σαν κοινή αφετηρία την αντικατάσταση των πεπαλαιωμένων αεροσκαφών τους, που ήταν κυρίως Starfighter, οι ανάγκες τους διέφεραν τόσο πολύ που τελικά αποφασίστηκε να αναπτυχθεί ένα αεροσκάφος πολλαπλών ρόλων που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε πολλές διαφορετικές αποστολές, οι οποίες μέχρι τότε καλύπτονταν από διαφορετικούς τύπους.[12] Η Μεγάλη Βρετανία εντάχθηκε το 1968 στην ομάδα χωρών που ανέπτυσσε το MRCA και τον Μάιο του επόμενου έτους Δυτική Γερμανία, Ιταλία και Μεγάλη Βρετανία συνέταξαν μνημόνιο συμφωνίας.[13] Στα τέλη του 1968 οι προοπτικές του προγράμματος έδειχναν λαμπρές, με τις συνολικές παραγγελείες για τις έξι προαναφερθείσες χώρες να ανέρχονται σε 1500 αεροσκάφη,[14] όμως ο Καναδάς και το Βέλγιο σύντομα αποχώρησαν.[14]

Επιχειρησιακή ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γερμανική Πολεμική Αεροπορία (Luftwaffe)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γερμανικό Tornado IDS πάνω από τη Νεβάδα (Αύγουστος 2007)
Tornado της Πτέρυγας μαχητικών-βομβαρδιστικών 31 (Jagdbombergeschwader 31) απογειώνεται από την αεροπορική βάση Eielson στην Αλάσκα (2004)

Το πρώτο από τα πρωτότυπα του Tornado πραγματοποίησε την παρθενική του πτήση στις 14 Αυγούστου 1974, από την αεροπορική βάση του Manching στη Δυτική Γερμανία.[15] Οι παραδώσεις αεροσκαφών ξεκίνησαν στις 27 Ιουλίου 1979. Ο συνολικός αριθμός αεροσκαφών που παρέλαβε η Luftwaffe ανέρχεται σε 247 μονάδες, συμπεριλαμανομένων και 35 της έκδοσης ECR.[16] Αρχικά τα Tornado εξόπλισαν πέντε Πτέρυγες μαχητικών-βομβαρδιστικών, με μία μονάδα μετάβασης στον τύπο και τέσσερις Πτέρυγες πρώτης γραμμής, σε αντικατάσταση των παλαιότερων Lockheed F-104 Starfighter.[17]. Όταν το 1994 διαλύθηκε η μία από τις δύο Πτέρυγες του Γερμανικού Πολεμικού Ναυτικού που ήταν εξοπλισμένη με Tornado, τα αεροσκάφη της διατέθηκαν για τον εξοπλισμό μιας Πτέρυγας αναγνώρισης της αεροπορίας που μέχρι τότε ήταν εξοπλισμένη με RF-4E Phantom.[18]

Γερμανικά Tornado συμμετείχαν στις επιχειρήσεις του NATO κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Βοσνίας. Ήταν η πρώτη φορά που αεροσκάφη της Luftwaffe ενεπλάκησαν σε πολεμικές επιχειρήσεις μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.[19] Τα αεροσκάφη επιχειρούσαν από την αεροπορική βάση στην Πιασέτζα στην Ιταλία και εκτελούσαν αναγνωριστικές αποστολές με κύριο σκοπό την αξιολόγηση της ζημιάς που είχε προκληθεί από προηγούμενες αποστολές βομβαρδισμού και τον εντοπισμό νέων στόχων.[20] Οι αποστολές αναγνώρισης βελτίωσαν σημαντικά τη διαδικασία επιλογής στόχων κατά τη διάρκεια της σύρραξης.[21]

Το 1999 γερμανικά και ιταλικά Tornado συμμετείχαν στην Επιχείρηση Allied Force, τον νατοϊκό βομβαρδισμό της Γιουγκοσλαβίας κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κοσσυφοπεδίου. Χρησιμοποιήθηκαν αεροσκάφη ECR σε αποστολές συνοδείας των νατοικών αεροσκαφών τα οποία μετέφεραν πυραύλους AGM-88 HARM προκειμένου να εμποδισθεί η χρήση των ραντάρ της γιουγκοσλαβικής αεράμυνας.[22] During the Kosovo hostilities, Germany's IDS Tornados would routinely conduct reconnaissance flights to identify both enemy ground forces and civilian refugees within Yugoslavia.[23][24]

Το 2007 έξι Tornado της 51ης Πτέρυγας Αναγνώρισης (Aufklärungsgeschwader 51 Immelmann) μεταφέρθηκαν στο βόρειο Αφγανιστάν για να υποστηρίξουν τις νατοϊκές δυνάμεις.[25] Προκειμένου να βελτιωθούν οι δυνατότητες εντοπισμού κρυμμένων εκρηκτικών μηχανισμών, επιταχύνθηκε η εγκατάσταση πιο σύγχρονου εξοπλισμού στα αεροσκάφη.[26] Τα Tornado αποσύρθηκαν από το Αφγανιστάν το Νοέμβριο του 2010.[27]

Οι περικοπές των αμυντικών δαπανών που ανακοινώθηκαν τον Μάρτιο του 2003 οδήγησαν, μεταξύ των άλλων, στην απόσυρση 90 Tornado. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη μείωση της συνολικής δύναμης σε τέσσερις Πτέρυγες τον Σεπτέμβριο του 2005.[28][29] Στις 13 Ιανουαρίου 2014 ο υπουργός Άμυνας Peter Struck ανακοίνωσε σχέδια για περαιτέρω αλλαγές στις Γερμανικές Ένοπλες Δυνάμεις. Μεταξύ των αλλαγών περιλαμβάνεται η μείωση της συνολικής δύναμης μαχητικών από τα 426 αεροσκάφη που ήταν διαθέσιμα το 2004 σε 265 μέχρι το 2015.[30] Η συνολική δύναμη των Tornado θα είναι 85 αεροσκάφη που θα αναβαθμιστούν[31] και θα παραμείνουν σε υπηρεσία μέχρι το 2020.[32]

Γερμανικό Ναυτικό (Marineflieger)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Tornado του Γερμανικού Ναυτικού προσγειώνεται στην αεροπορική βάση RAF Mildenhall (1984)

Το Γερμανικό Ναυτικό παρέλαβε 112 Tornado IDS με τα οποία αντικατέστησε τα F-104 Starfighter στους ρόλους της προσβολής θαλάσσιων στόχων και της ναυτικής αναγνώρισης. Εξόπλισαν δυο πτέρυγες. Το κύριο όπλο προσβολής πλοίω που χρησιμοποιούσαν ήταν ο πύραυλος αέρος-επιφανείας AS.34 Kormoran. Επίσης χρησιμοποιούσαν μη καθοδηγούμενες βόμβες BL755 και αργότερα πυραύλους αντί-ρανταρ AGM-88 HARM. Σε αποστολές αναγνώρισης χρησιμοποιούσαν κάμερες τοποθετημένες σε ατρακτίδια καθώς και αισθητήρες υπερύθρων.[33]

Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την υπογραφή της Συνθήκης Μείωσης των Συμβατικών Δυνάμεων στην Ευρώπη (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe - CFE Treaty) ξεκίνησε και η μείωση των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένης της δύναμης των μαχητικών. Η μία εκ των δύο πτερύγων Tornado του Ναυτικού διαλύθηκε και τα αεροσκάφη της διατέθηκαν στη Luftwaffe.[34][35] Η δύναμη της άλλης πτέρυγας αυξήθηκε και παρέμεινε ενεργή στον ρόλο της ναυτικής αναγνώρισης και προσβολής μέχρι τη διάλυση της το 2005.[36] Τα αεροσκάφη της επίσης διατέθηκαν στη Luftwaffe.[36]

Ιταλική Πολεμική Αεροπορία (Aeronautica Militare)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δύο ιταλικά Tornado κατά τη διάρκεια της νατοϊκής άσκησης Dragon Hammer (1987)

Το πρώτο ιταλικό πρωτότυπο πραγματοποίησε την παρθενική του πτήση στις 5 Δεκεμβρίου 1975 στο Τορίνο. Η ιταλιή αεροπορία παρέλαβε συνολικά 100 Tornado IDS, 16 εκ των οποίων μετατράπηκαν αργότερα στην έκδοση ECR, με το πρώτο ECR να παταδίδεται στις 27 Φεβρουαρίου 1998.[37] Στο διάστημα ανάμεσα στην απόσυρση των F-104 και την ένταξη σε υπηρεσία των Eurofighter Typhoon, η Aeronautica Militare χρησιμοποίησε σαν αναχαιτιστικά 24 Tornado ADV που ενοικίασε από τη RAF.[38] Το τελευταίο από τα νοικιασμένα αεροσκάφη επιστράφηκε στη RAF στις 7 Δεκεμβρίου 2004.[39]

Ιταλικά και βρετανικά Tornado συμμετείχαν σε επιχειρήσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κόλπου το 1991. Οκτώ ιταλικά αεροσκάφη μεταφέρθηκαν στο Al Dhafra του Άμπου Ντάμπι.[40] Ένα εξ αυτών καταρίφθηκε από την ιρακινή αεράμυνα και το πλήρωμα του αιχμαλωτίσθηκε.[41]

Συνολικά χρησιμοποιήθηκαν 22 Tornado της ιταλικής αεροπορίας κατά τη διάρκεια των νατοϊκών βομβαρδισμών στο Κοσσυφοπέδιο το 1999. Τα αεροσκάφη της έκδοσης IDS εκτέλεσαν αποστολές βομβαρδισμού και τα ECR αποστολές καταστολής της εχθρικής αεράμυνας.[42] Κατά τη διάρκεια των εκλογών στο Αφγανιστάν το 2010, η Ιταλία -όπως και άλλες νατοϊκές χώρες- ενίσχυσε τη στρατιωτική παρουσία της στην περιοχή. Στα πλαίσια αυτά απέστειλε και τέσσερα Tornado IDS.[43]

Ιταλικά Tornado IDS και ECR συμμετείχαν στις επιχειρήσεις εναντίον του καθεστώτος Καντάφι το 2011.[44] Εξαπόλυσαν πυραύλους cruise Storm Shadow καθώς και κατευθυνόμενες βόμβες Paveway και JDAM.[45]

Τον Ιούλιο του 2002 η Ιταλία υπέγραψε συμβόλαιο με την Panavia και την Tornado Management Agency για την αναβάθμιση 18 Tornado IDS, εκ των οποίων παρέλαβε το πρώτο το 2003.[46] Στο πακέτο αναβάθμισης περιλαμβάνονταν βελτιωμένα συστήματα πλοήγησης καθώς και η δυνατότητα μεταφοράς νέων οπλικών συστημάτων, μεταξύ των οποίων και τα προαναφερθέντα Storm Shadow, Paveway και JDAM.[47]

Το 2010 ξεκίνησε σημαντικό πρόγραμμα αναβάθμισης των ικανοτήτων και της διάρκειας ζωής του στόλου των Tornado, με νέες ηλεκτρονικές οθόνες στο κόκπιτ, δυνατότητα επικοινωνίας με Link 16, συμβατότητα με διόπτρες νυχτερινής όρασης και άλλες δυνατότητες.[48] Σχεδιάζεται να αντικατασταθούν μέχρι το 2025 με το τελευταίο Tornado του ιταλικού στόλου να τεθεί εκτός υπηρεσίας το ίδιο έτος[49] από το Lockheed Martin F-35 Lightning II.[50]

Royal Air Force[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

A Tornado GR1 of XV Sqn RAF at Wright-Patterson Air Force Base in 1987

Τα Tornado, στα οποία οι Βρετανοί έχουν δώσει το παρατσούκλι Tonka,[51] χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά σε πολεμικές επιχειρήσεις με τη RAF κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Κόλπου το 1991. Στα πλαίσια της επιχείρησης Granby, σχεδόν 60 βρετανικά Tornado μετέβησαν στη βάση του Muharraq στο Μπαχρέιν, και στις βάσεις στο Tabuk και το Dhahran της Σαουδικής Αραβίας.[52] Πολλά Tornado ADV παρείχαν αεροπορική κάλυψη, διότι διέθεταν πυραύλους αέρος-αέρος μεγάλης εμβέλειας, με αποτέλεσμα οι Ιρακινοί να αποφεύγουν την εμπλοκή μαζί τους.[53]

Στις αρχικές φάσεις της σύρραξης κύριος στόχος των βρετανικών Tornado GR1 ήταν η προσβολή των ιρακινών αεροδρομίων. Χρησιμοποίησαν απλές βόμβες των χιλίων λιβρών καθώς και εξειδικευμένες βόμβες προσβολής αεροδιαδρόμων JP233. Η RAF απώλεσε έξι Tornado κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων, τέσσερα που προσπάθησαν να πλήξουν στόχους με απλές βόμβες, ένα που μετέφερε JP233 και ένα που μετέφερε βόμβες κατευθυνόμενες με λέιζερ.[54] Το πρώτο αεροσκάφος καταρρίφθηκε στις 17 Ιανουαρίου 1991 από πύραυλο SA-16 της αντίπαλης αεράμυνας.[55] Δύο ημέρες αργότερα, στις 19 Ιανουαρίου, απωλέσθηκε και δεύτερο Tornado κατά τη διάρκεια επίθεσης στην αεροπορική βάση Tallil.[56] Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί ο αντίκτυπος των επιθέσεων των Tornado στα αεροδρόμια του Ιράκ.[57][58] Η RAF απέστειλε εκτάκτως αεροσκάφη Blackburn Buccaneer που ήταν εξοπλισμένα με το σύστημα κατάδειξης στόχων με ακτίνες λέιζερ Pave Spike, επιτρέποντας στα Tornado GR1 να χρησιμοποιούν κατευθυνόμενα όπλα ακριβείας. Επίσης πολλα Tornado GR1 εξοπλίσθηκαν με το σύστημα κατάδειξης στόχων TIALD που επέτρεψε την προσβολή στόχων με πολύ μεγάλη ακρίβεια.[59][60]

Με την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης του πολέμου, τα GR1 στράφηκαν στην προσβολή άλλων στόχων όπως διυλιστήριο και αποθήκες οπλισμού, επιχειρόντας από μεσαία ύψη.[61] Μόνο τα αναγνωριστικά GR1A συνέχισαν να επιχειρούν σε πολύ χαμηλά ύψη σε όλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων, χωρίς να έχουν απώλειες, παρά τους εγγενείς κινδύνους τέτοιων αποστολών.[62] Μετά το τέλος του Πολέμου του Κόλπου, το Ηνωμένο Βασίλειο διατήρησε στρατιωτική παρουσία στην περιοχή: GR1 παρέμειναν στη βάση Ali Al Salem στο Κουβέιτ στα πλαίσια της επιβολής της ζώνης απαγόρευσης πτήσεων στο νότιο Ιρακ, ενώ άλλα συμμετείχαν σε αποστολές στο βόρειο Ιρακ (Επιχείρηση Provide Comfort).[63]

RAF Tornados lined up at CFB Goose Bay, June 1992

Τον Μάρτιο του 1993 ξεκίνησε το πρόγραμμα αναβάθμισης των Tornado GR1/GR1A στο επίπεδο GR4/GR4A. Εκσυγχρονισμένα αεροσκάφη συμμετείχαν στην επιβολή της ζώνης απαγόρευσης πτήσεων στο νότιο Ιράκ. Επιχειρώντας μαζί με GR1 από τη βάση Ali Al Salem στο Κουβέιτ συμμετείχαν στην επιχείρηση Desert Fox to 1998.[64] Σύμφωνα με τους Βρετανούς, τα Tornado κατάφεραν να καταστρέψουν το 75% των στόχων που τους ανατέθηκαν, με 28 από τις 36 αποστολές που σχεδιάστηκαν να είναι επιτυχημένες.[65]

Τα GR1 συμμετείχαν και στους νατοϊκούς βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κοσσυφοπεδίου το 1999. Αρχικά επιχειρούσαν από την αεροπορική βάση RAF Bruggen στη Γερμανία, αργότερα μετακινήθηκαν στη βάση της Solenzara στην Κορσική.[66] Βασισμένη στην εμπειρεία από τις επιχειρήσεις στο Κόσοβο η RAF προχώρησε στην εγκατάσταση πυραύλων AGM-65 Maverick και έξυπνων βομβών Enhanced Paveway στον στόλο των Tornado.[67] Τα GR1 αποσύρονταν σταδιακά και μετασκευάζονταν σε GR4. Το τελευταίο GR1 αναβαθμίστηκε και παραδόθηκε στη RAF στις 10 Ιουνίου 2003.[68]

Τα Tornado GR4 χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς κατά την επιχείρηση Telic, τη συμμετοχή της Μεγάλης Βρετανίας στην εισβολή του Ιράκ το 2003. Με την έναρξη των επιχειρήσεων, τα Tornado μαζί με αμερικανικά αεροσκάφη ταχύτητα έπληξαν κρίσιμους στόχους και εγκαταστάσεις.[69] Τα Tornado χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά τους πυραύλους cruise Storm Shadow· ενώ στο Κόσοβο μόνο το 25% των όπλων που χρησιμοποιήθηκαν ήταν κατευθυνόμενα, τέσσερα χρόνια αργότερα στο Ιρακ το ποσοστό είχε ανέβει στο 85%.[67]

A Royal Air Force Tornado in flight during Operation Iraqi Freedom

Στις αρχές του 2009 αρκετά Tornado μεταφέρθηκαν στο αεροδρόμιο της Κανταχάρ στο Αφγανιστάν για να αντικαταστήσουν τα Harrier GR7/9 που βρίσκονταν εκεί από τον Νοέμβριο του 2004.[70] Το 2009 τα Tornado απέκτησαν δυνατότητα χρήσης κατευθυνόμενων βομβών Paveway IV, που χρησιμοποιούνταν και από τα Harrier II στο Αφγανιστάν[71] Τον Σεπτέμβριο του 2010 στάλθηκαν επιπλέον αεροσκάφη στο Αφγανιστάν, λόγω των εκλογών στη χώρα.[72] Τα βρετανικά Tornado αποχώρσηαν από το Αφγανιστάν τον Νοέμβριο του 2014. Κατά τη διάρκεια της παρουσίας τους εκεί ενεπλάκησαν 70 φορές, και έριξαν περίπου 140 πυραύλους Brimstone και βόμβες Paveway IV.[73]

Στις 18 Μαρτίου 2011 ο πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον ανακοίνωσε ότι Eurofighter Typhoon και Tornado θα χρησιμοποιούνταν στις επιχειρήσεις εναντίον του καθεστώτος Καντάφι.[74]

Πενήντα εννιά αεροσκάφη θα αναβαθμιστούν με το πακέτο ηλεκτρονικών CUSP[75] όμως ο στόλος των Tornado θα μειωθεί σταδιακά και τα αεροσκάφη θα αντικατασταθούν από πιο σύγχρονα όπως το Eurofighter Typhoon και το F-35 Lightning II.[76][77] Ο τύπος θα έχει αποσυρθεί από τις τάξεις της RAF μέχρι τις 31 Μαρτίου 2019.[78]

Βασιλική Αεροπορία της Σαουδικής Αραβίας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Απογείωση Tornado ADV της RSAF, κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κόλπου (1991)

Στις 25 Σεπτεμβρίου 1985 υπεγράφη ανάμεσα στο Ηνωμένο Βασίλειο και τη Σαουδική Αραβία αμυντικό συμβόλαιο (Al Yamamah I) που περιλάμβανε μεταξύ των άλλων και την προμήθεια 48 Tornado IDS και 24 ADV.[79] Το πρώτο παραδόθηκε στις 9 Φεβορυαρίου 1989 και συμμετείχαν στον πόλεμο του Κόλπου. Τον Ιούνιο του 1993 υπεγράφη νέα συμφωνία (Al Yamamah II) κύριο μέρος της οποίας ήταν η προμήθεια 48 επιπλέον Tornado IDS.[80][81]

Τον Νοέμβριο του 2009 Tornado και F-15 της σαουδαραβικής αεροπορίας έκαναν επιδρομές εναντίον των αυτονομιστών Shia στη Βόρεια Υεμένη. Ήταν η πρώτη φορά μετά τον πόλεμο του Κόλπου που συμμετείχαν πολεμικά αεροσκάφη της χώρας σε πολεμικές επιχειρήσεις.[82]

Εκδόσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το αεροσκάφος κατασκευάστηκε σε δύο κύριες εκδόσεις: το Tornado IDS (InterDictor/Strike) -που είναι εξειδικευμένη έκδοση μαχητικού/βομβαρδιστικού-[83] και το Tornado ADV (Air Defence Variant) που είναι αναχαιτιστικό.[84]

Tornado IDS[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Tornado της Ιταλικής Αεροπορίας πάνω από το Αφγανιστάν (2008)
Tornado GR4 (ZA597) της RAF στο Kemble Air Show (2008), με τις πτέρυγες σε έκταση.
Tornado GR4 της RAF με τις πτέρυγες, πλήρως, αναδιπλωμένες.
Tornado ECR της Luftwaffe κατά τη διάρκεια της επιχείρησης Allied Force (Απρίλιος 1999)
Tornado GR1

Τα Tornado IDS της RAF αρχικά ονομάζονταν Tornado GR1 ενώ μεταγενέστερες εκδόσεις τους πήραν τις ονομασίες Tornado GR1A, Tornado GR1B, Tornado GR4 και Tornado GR4A. Το πρώτο από τα συνολικά 228 GR1 της RAF παραδόθηκε στις 5 Ιουνίου 1979 και ο τύπος εντάχθηκε σε υπηρεσία στις αρχές του επόμενου έτους. Την περίοδο 1997-2003 142 αεροσκάφη αναβαθμίστηκαν στο επίπεδο GR4.[85]

Tornado GR1B

Το Tornado GR1B ήταν μια εξειδικευμένη έκδοση προσβολής θαλάσσιων στόχων του GR1. Συνολικά μετασκευάστηκαν 26 μονάδες,[86] που επιχειρούσαν από την αεροπορική βάση RAF Lossiemouth στη Σκοτία, αντικαθιστώντας στον ρόλο αυτό τα παλαιότερα Blackburn Buccaneer. Τα GR1B μπορούσαν να μεταφέρουν μέχρι και τέσσερις πυραύλους αέρος-επιφανείας Sea Eagle.[87]

Tornado GR4

Το 1984 το Υπουργείο Άμυνας του Ηνωμένου Βασιλείου ξεκίνησε μελέτη για την αναβάθμιση των GR1. Τελικά αποφασίστηκε το 1994 η αναβάθμιση στο επίπεδο GR4, που θα βελτίωνε τις δυνατότητες του αεροσκάφους στα μεσαία ύψη και βασίζονταν στην εμπειρία που είχε αποκομηθεί κατά τη διάρκεια του πολέμου του Κόλπου το 1991. Η British Aerospace ανέλαβε την αναβάθμιση 142 αεροσκαφών, την περίοδο 1996-2003.[85] Σε 59 αεροσκάφη εγκαταστάθηκε το πακέτο ηλεκτρονικών CUSP χάρη στο οποίο μπορούν να χρησιμοποιούν τη βόμβα Paveway IV καθώς και νέο ασφαλές σύστημα επικοινωνιών[75] κατά τη διάρκεια της Φάσης Α (Phase A),[88] ενώ κατά τη Φάση Β (Phase B) εγκαταστάθηκε το σύστημα ζεύξης δεδομένων TIE (Tactical Information Exchange datalink) της General Dynamics.[75][88]

Tornado GR1A/GR4A

Το GR1A είναι η έκδοση αναγνωριστικού του GR1 και χρησιμοποιείται από τη RAF και την πολεμική αεροπορία της Σαουδικής Αραβίας (RSAF). Διαθέτει το σύστημα αναγνώρισης με χρήση υπερύθρων TIRRS (Tornado Infra-Red Reconnaissance System) στη θέση του πυροβόλου.[89] Η RAF παρήγγειλε 30 GR1A, εκ των οποίων 14 προέρχονταν από μετασκευή υπαρχόντων GR1A και 16 κατασκευάστηκαν εξ αρχής.[90] Όταν τα GR1 αναβαθμίστηκαν σε GR4, τα αναγνωριστικά GR1A αναβαθμίστηκαν και αυτά στο επίπεδο GR4A.[91] Η αλλαγή από επιχειρήσεις σε χαμηλό ύψος σε επιχειρήσεις σε μεσαία/μεγάλα ύψη είχε σαν αποτέλεσμα τη διακοπή χρήσης του TIRRS.[92] Επειδή τα όργανα που μεταφέρουν εσωτερικά τα GR4A δεν είναι πλέον απαραίτητα, η Πτέρυγα Τακτικής Αναγνώρισης της RAF αξιοποιεί GR4A και απλά GR4.[93]

Tornado ECR[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Tornado ECR είναι έκδοση του αεροσκάφους που χρησιμοποιείται από τη γερμανική και την ιταλική πολεμική αεροπορία σε αποστολές καταστολής της εχθρικής αεράμυνας (Suppression of Enemy Air Defences - SEAD). Το πρώτο αεροσκάφος αυτής της έκδοσης παραδόθηκε στις 21 Μαΐου 1990. Τα ECR έχουν αισθητήρες ανίχνευσης της δραστηριότητας των ραντάρ της αεράμυνας του αντιπάλου και διαθέτουν πυραύλους AGM-88 HARM.[94] Η Luftwaffe παρέλαβε 35 αεροσκάφη ECR, όλα νέας κατασκευής, ενώ τα 16 της ιταλικής αεροπορίας προέρχονται από μετασκευή υπαρχόντων Tornado IDS. Υπάρχουν και άλλες διαφορές ανάμεσα στα γερμανικά και τα ιταλικά αεροσκάφη: τα πρώτα χρησιμοποιούν τους κινητήρες RB199 Mk.105, που είναι λίγο ισχυρότεροι[95] και δεν φέρουν πυροβόλο.[96] Σε αντίθεση με τα γερμανικά ECR, τα ιταλικά δεν έχουν ενσωματωμένους αισθητήρες αλλά χρησιμοποιούν αισθητήρες που είναι εγκατεστημένοι σε εξωτερικά pods.[95] Η RAF χρησιμοποιεί τα IDS σε ρόλο SEAD αντί για τα ECR. Επίσης μετασκεύασαν αρκετά Tornado F.3 ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε αυτό τον ρόλο.[97]

Tornado ADV[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κύριο λήμμα: Panavia Tornado ADV

Το Tornado ADV είναι η έκδοση αναχαιτιστικού και αναπτύχθηκε για τη RAF (σε βρετανική υπηρεσία ονομάζονται Tornado F2 ή F3). Τέτοια αεροσκάφη διαθέτουν επίσης οι πολεμικές αεροπορίες της Ιταλίας και της Σαουδικής Αραβίας. Δεν δόθηκε τόσο πολύ έμφαση στην ευελιξία του αεροσκάφους, όσο στα χαρακτηριστικά που θα του επέτρεπαν να αναχαιτίζει τα στρατηγικά βομβαρδιστικά, σημαντική απειλή κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Το αεροσκάφος έχει κατά 80% κοινά εξαρτήματα με το Tornado IDS, όμως έχει καλύτερη επιτάχυνση, μπορεί να μεταφέρει μεγαλύτερη ποσότητα καυσίμου και διαθέτει το ραντάρ AI.24 Foxhunter. Διαθέτει μόνο ένα πυροβόλο, προκειμένου να υπάρχει αρκετός χώρος για το ανασυρρόμενο σύστημα εναέριου ανεφοδιασμού.[98][99]

Χρήστες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με μπλε χρώμα απεικονίζονται οι χώρες που χρησιμοποιούν το Panavia Tornado
 Γερμανία
Ιταλία
Σαουδική Αραβία Σαουδική Αραβία
Ηνωμένο Βασίλειο Ηνωμένο Βασίλειο

Δείτε επίσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αεροσκάφη που σχετίζονται με την ανάπτυξη του Panavia Tornado[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παρόμοια αεροσκάφη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ http://www.flugzeuginfo.net/acdata_php/acdata_pa200_en.php
  2. ↑ «Panavia Tornado GR4». baesystems.com. Ανακτήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 2014. 
  3. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 2014. 
  4. ↑ http://www.airpowerworld.info/bombers/panavia-tornado-gr-1b.htm
  5. ↑ http://www.airpowerworld.info/bombers/panavia-tornado-gr4.htm
  6. ↑ Segell 1997, p. 124.
  7. ↑ "British-French Work On New Military Plane Periled by Cost Fight." Αρχειοθετήθηκε 2012-11-02 στο Wayback Machine. Wall Street Journal, 22 June 1967.
  8. ↑ Willox 2002, p. 11.
  9. ↑ Morris, Joe Alex Jr. "Messerschmitt Back in Business." St. Petersburg Times, 30 April 1969.
  10. ↑ Scutts 2000, p. 53.
  11. ↑ Jefford et al. 2002, p. 25.
  12. ↑ Haglund 1989, pp. 47–48.
  13. ↑ "European Nations Plan Mammoth Military Aircraft." Sarasota Journal, 14 January 1969.
  14. ↑ 14,0 14,1 Jefford et al. 2002, p. 28.
  15. ↑ Taylor 1975–1976, p. 71.
  16. ↑ Lake World Air Power Journal Volume 32, p. 128.
  17. ↑ Lake World Air Power Journal Volume 32, pp. 128, 130.
  18. ↑ Lake World Air Power Journal Volume 32, p. 129.
  19. ↑ Cohen, Roger. "Conflict in the Balkans: Half a Century After Hitler, German Jets Join the Attack." New York Times, 26 March 1999.
  20. ↑ "German Warplanes Risk Combat for the First Times since WWII." St. Louis Post, 2 September 1995.
  21. ↑ Geiss and Berndt 2010, p. 32.
  22. ↑ Lambeth 2001, p. 103.
  23. ↑ Peters 2001, p. 21.
  24. ↑ Geiss and Berndt 2010, p. 33.
  25. ↑ "German ‘Tornado’ aircraft deploy to Mazar-e Sharif." Αρχειοθετήθηκε 2017-10-10 στο Wayback Machine. NATO ISAF Press Release, #2007-270. Retrieved 1 December 2011.
  26. ↑ Geiss and Berndt 2010, p. 35.
  27. ↑ "Germany to Withdraw Tornado Jets from Afghanistan." defencetalk.com, 28 September 2010.
  28. ↑ Ripley Flight International 25 November – 1 December 2003, p. 42.
  29. ↑ List Air International May 2006, p. 51.
  30. ↑ "Germany Announces Major Armed Forces Cuts." AirForces Monthly, March 2004, p. 8. Retrieved 19 October 2006.
  31. ↑ Geiss and Berndt 2010, p. 34.
  32. ↑ Rachow Air International December 2011, p. 74.
  33. ↑ Lake World Air Power Journal Volume 32, p. 132.
  34. ↑ Evans 1994, p. 94.
  35. ↑ Lake World Air Power Journal Volume 32, pp. 129, 132.
  36. ↑ 36,0 36,1 Wertheim 2007, p. 242.
  37. ↑ "First Tornado IT-ECR for 50° Stormo." AirForces Monthly, June 1998.
  38. ↑ Sacchetti, Renzo. "Italy's British Tornados." AirForces Monthly, Key Publishing, October 2003.
  39. ↑ «Final AMI Tornados F3s Returned». AirForces Monthly (Key Publishing): σελ. 9. February 2005. 
  40. ↑ Donald and Chant 2001, p. 42.
  41. ↑ "Italy Sends Plane to Replace Lost Jet." Αρχειοθετήθηκε 2012-11-05 στο Wayback Machine. Los Angeles Times, 20 January 1991.
  42. ↑ «Arpino: usati 115 missili Ognuno costa 900 milioni». archiviostorico.corriere.it. Ανακτήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 2014. 
  43. ↑ "Italy plans to send more troops to Afghanistan during elections." RIA Novosti, 20 February 2009.
  44. ↑ "NATO Rejects Gadhafi's Call for Cease-Fire." CBC News, 30 April 2011.
  45. ↑ Kington, Tom (14 Δεκεμβρίου 2011). «Italy Gives Bombing Stats for Libya Campaign». defensenews.com. Defense News. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 2014. 
  46. ↑ "First Italian MLU Tornado." AirForces Monthly, February 2004, p. 7. Retrieved 19 October 2006.
  47. ↑ Niccoli Air International June 2007, p. 27.
  48. ↑ Nativi, Andy. "Italian Upgrades To Extend Tornado's Life." Aviation Week, 20 September 2010.
  49. ↑ Niccoli Air International June 2007, p. 29.
  50. ↑ "First Upgraded Italian Tornado on show." AirForces Monthly, September 2004, p. 18. Retrieved 19 October 2006.
  51. ↑ Hoyle, Craig (2 Αυγούστου 2012). «Bonkers Tonkas: UK sets Tornado retirement date». Flight Global. 
  52. ↑ "RAF Tornado Aircraft Deployments in Operation Granby." Αρχειοθετήθηκε 2008-10-27 στο Wayback Machine. Royal Air Force. Retrieved: 27 October 2006.
  53. ↑ Clark 1993, p. 10.
  54. ↑ "Statement on the Loss of RAF Tornado Aircraft in Combat During the Conduct of Air Operations against Iraq." Αρχειοθετήθηκε 2011-06-06 στο Wayback Machine. Royal Air Force. Retrieved: 27 October 2006.
  55. ↑ Lawrence 2002 [Χρειάζεται σελίδα]
  56. ↑ Lowry 2008, p. 8.
  57. ↑ Cox and Gray 2002, p. 297.
  58. ↑ Clark 1993, p. 30.
  59. ↑ Evans 1999, pp. 66–68.
  60. ↑ Szejnmann 2009, p. 217.
  61. ↑ Lowry 2008, p. 37.
  62. ↑ Olsen 2011, p. 54.
  63. ↑ Koch and Long 2003, p. 82.
  64. ↑ " Unrest as Tornados hit Iraq again." BBC News, 18 December 1998.
  65. ↑ Davidson, John. "Iraq crisis: MoD declares Tornado bomb raids a success." The Independent, 23 December 1998.
  66. ↑ Olsen 2011, p. 57.
  67. ↑ 67,0 67,1 Cordesman 2003, p. 298.
  68. ↑ "BAE Systems Investor Brief – June 2003." Αρχειοθετήθηκε 2007-09-22 στο Wayback Machine. BAE Systems plc, 30 June 2003. Retrieved 2 October 2006.
  69. ↑ Payne, Stewart. "Missile alerts at Tornado base after bombing raids." The Telegraph, 21 March 2003.
  70. ↑ Hoyle, Craig. "RAF Tornados to replace Harriers in Afghanistan." flightglobal.com, 17 June 2008. Retrieved 23 September 2010.
  71. ↑ "Paving the way in Afghanistan." Αρχειοθετήθηκε 2014-11-12 στο Wayback Machine. aerospacetestinginternational.com, 22 July 2009.
  72. ↑ McVeigh, Karen. "Britain to send two more Tornadoes to Afghanistan." The Guardian, 11 August 2010.
  73. ↑ Tornado departure ends UK's fast jet role in Afghanistan - Flightglobal.com, 11 November 2014
  74. ↑ "Libya: UK planes to be deployed." BBC News Retrieved: 18 April 2011.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Fish, Tim (16 Ιουλίου 2014). «Farnborough: Tornado will go out in style». Shephard Media. 
  76. ↑ "Securing Britain in an Age of Uncertainty: The Strategic Defence and Security Review." Αρχειοθετήθηκε 2010-12-22 στο Wayback Machine. HM Government, 19 October 2010. Retrieved 30 October 2010.
  77. ↑ Hoyle, Craig. "UK confirms two Tornado GR4 squadrons will go by June." Flight International, 1 March 2011.
  78. ↑ «House of Lords Written Answers». Hansard (UK Parliament). 22 April 2013. http://www.publications.parliament.uk/pa/ld201213/ldhansrd/text/130422w0001.htm#13042232001049. 
  79. ↑ Taylor 2001, pp. 189–190.
  80. ↑ Fairhill, David. "Britain signs 6 billion pounds Saudi arms contract." The Guardian, 9 July 1988.
  81. ↑ Koch and Long 2003, pp. 81–82.
  82. ↑ "Saudis bomb Yemen rebels across border." Associated Press, 5 November 2009.
  83. ↑ «Panavia Tornado IDS (InterDictor / Strike) All-Weather, Low-Level Strike Aircraft (1979)». militaryfactory.com. Ανακτήθηκε στις 14 Νοεμβρίου 2014. 
  84. ↑ «Panavia Tornado ADV (Air Defense Variant) Air Defense Fighter / Interceptor (1985)». =militaryfactory.com. Ανακτήθηκε στις 14 Νοεμβρίου 2014. 
  85. ↑ 85,0 85,1 "BAE SYSTEMS delivers 100th mid-life upgrade Tornado GR4." Αρχειοθετήθηκε 2008-09-18 στο Wayback Machine. BAE Systems, 17 October 2001.
  86. ↑ Lake World Air Power Journal Volume 30, p. 117.
  87. ↑ Laming 1996, p. 97.
  88. ↑ 88,0 88,1 Hoyle, Craig (9 Ιανουαρίου 2008). «BAE Systems gets £210 million contract to upgrade UK Tornado GR4s». Flight Global. 
  89. ↑ Evans 1999, pp. 98–99.
  90. ↑ Evans 1999, p. 97.
  91. ↑ Lake Air International April 2008, p. 24.
  92. ↑ Lake Air International April 2008, p. 28.
  93. ↑ "II (AC) Squadron History – Current." Royal Air Force, Retrieved: 4 December 2011.
  94. ↑ Jackson et al. 1998, p. 237.
  95. ↑ 95,0 95,1 Jackson et al. 1998, p. 241.
  96. ↑ Davies, Steve. "German SEAD: The Tornado ECRs of JaBoG 32." AirForces Monthly, March 2003, p. 32.
  97. ↑ «Tornado F3». Royal Air Force. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Μαρτίου 2008. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2008. 
  98. ↑ Eagles 1991, pp. 88–91.
  99. ↑ "Turbo-Union: The Power for Peace and Freedom." Αρχειοθετήθηκε 2011-09-18 στο Wayback Machine. turbounion.co.uk. Retrieved: 29 November 2011.
  100. ↑ Hoyle Flight International 13–19 December 2011, p. 39.
  101. ↑ Hoyle Flight International 13–19 December 2011, p. 41.
  102. ↑ Hoyle Flight International 13–19 December 2011, p. 47.
  103. ↑ Hoyle Flight International 13–19 December 2011, p. 50.

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Aeroguide 21: Panavia Tornado F Mk 2/Mk 3. Ongar, UK: Linewrights Ltd. 1988. ISBN 0-946958-26-2.
  • Allen, Calvin H. and W. Lynn Rigsbee. Oman Under Qaboos: From Coup to Constitution, 1970–1996. London: Routledge, 2000. ISBN 0-7146-5001-3.
  • Ball, Desmond J. The Australian Tactical Fighter Force: Prologue and Prospects. Canberra: Australian National University, 1979. ISBN 0-85823-439-4.
  • Clark, Richard B. Air Power and Desert Storm. Darby, Pennsylvania: DIANE Publishing, 1993. ISBN 1-56806-446-2.
  • Cordesman, Anthony H. Gulf Military Forces in an Era of Asymmetric Wars, Volume 1. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing, 2007. ISBN 0-275-99250-0.
  • Cordesman, Anthony H. The Iraq War: Strategy, Tactics, and Military Lessons (CSIS Significant Issues Series). Westport, Connecticut: Praeger, 2003. ISBN 0-89206-432-3.
  • Cox, Sebastian and Peter Gray. Air Power History: Turning Points from Kitty Hawk to Kosovo. London: Routledge, 2002. ISBN 0-7146-8257-8.
  • Donald, David. "Lossimouth Strike Wing". World Air Power Journal, Volume 33, Summer 1998, pp. 104–113. London: Aerospace Publishing. ISBN 1-86184-015-2. ISSN 0959-7050.
  • Donald, David and Christopher Chant. Air War in The Gulf 1991. Oxford, UK: Osprey Publishing, 2001. ISBN 1-84176-295-4.
  • Eagles, J.D. "Preparing a Bomber Destroyer: The Panavia Tornado ADV." Putnam Aeronautical Review (Naval Institute Press), Volume 2, 1991, pp. 88–93.
  • Evans, Andy. Panavia Tornado. Ramsbury, Marlborough, Wiltshire, UK: The Crowood Press, 1999. ISBN 1-86126-201-9. 
  • Frédriksen, John C. International Warbirds: An Illustrated Guide to World Military Aircraft, 1914–2000. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2001. ISBN 1-57607-364-5.
  • Geiss, Juergen and Peter Berndt. Tornados and Further Planning. European Security and Defence, March 2010.
  • Haglund, David G (1989). The Defence Industrial Base and The West. London: Routledge, 1989. ISBN 0-415-00923-5. 
  • Hoyle, Craig. "World Air Forces Directory". Flight International, 13–19 December 2011. pp. 26–52.
  • Jackson, Paul, Kenneth Munson, Lindsay Peacock and John W. R. Taylor, eds. Jane's All The World's Aircraft 1997–98. London: Jane's Information Group, 1998. ISBN 0-7106-1788-7.
  • Jarret, D. N. Cockpit Engineering. Farnham, Surrey, UK: Ashgate Publishing, 2005. ISBN 0-7546-1751-3.
  • Jefford, C.G (επιμ.). The Birth of Tornado (PDF). London: Royal Air Force Historical Society, 2002. ISBN 0-9530345-0-X. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 5 Ιανουαρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 2014. 
  • Jukes, Malcolm. Aircraft Display Systems. Reston, Virginia: American Institute of Aeronautics and Astronautics, 2004. ISBN 1-56347-657-6.
  • Koch, Christian and David E. Long. Gulf Security in the Twenty-First Century. London: I.B. Tauris, 2003. ISBN 1-85043-386-0.
  • Lake, Jon. "Aircraft of the RAF: Part 1 – Panavia Tornado". Air International, Vol. 74, No. 4, April 2008, pp. 24–29. ISSN 0306-5634.
  • Lake, Jon. Great Book of Bombers. Minneapolis, Minnesota: Zenith Imprint, 2002. ISBN 0-7603-1347-4.
  • Lake, Jon. "Tornado Variant Briefing: Part I: IDS and Recce". World Air Power Journal, Volume 30, Autumn/Fall 1997, pp. 98–121. London: Aerospace Publishing. ISBN 1-86184-004-7. ISSN 0959-7050.
  • Lake, Jon. "Tornado Variant Briefing: Part III: Tornado Operators". World Air Power Journal, Volume 32, Spring 1998, pp. 118–137. London: Aerospace Publishing. ISBN 1-86184-006-3. ISSN 0959-7050.
  • Lambeth, Benjamin S. NATO's Air War for Kosovo: A Strategic and Operational Assessment. Santa Monica, California: Rand Corporation, 2001. ISBN 0-8330-3050-7.
  • Laming, Tim. Fight's On: Airborne with the Aggressors. Minneapolis, Minnesota: Zenith Imprint, 1996. ISBN 0-7603-0260-X.
  • Lawrence, Richard R. Mammoth Eyewitness Book Of How It Happened Battles: Eyewitness Accounts of History's Greatest Battles, from Thermopyle to the Gulf War. London: Constable & Robinson Ltd, 2002. ISBN 978-0-7867-1119-2.
  • List, Friedrich. "German Air Arms Review". Air International, Vol. 70, No. 5, May 2006, pp. 50–57. ISSN 0306-5634.
  • Lorell, Mark A. Troubled Partnership: A History of US-Japan Collaboration on the FS-X Fighter. Piscataway, New Jersey: Transaction Publishers (Rutgers University), 1996. ISBN 1-56000-891-1.
  • Lowry, Richard S. The Gulf War Chronicles: A Military History of the First War with Iraq. Bloomington, Indianna: iUniverse, 2008. ISBN 1-60528-006-2.
  • Martin, Stephen. The Economics of Offsets: Defence Procurement and Countertrade. London: Routledge, 1996. ISBN 3-7186-5782-1.
  • Moir, Ian and Allan Seabridge. Aircraft Systems: Mechanical, Electrical and Avionics Subsystems Integration. New York: John Wiley and Sons, 2011. ISBN 1-119-96520-9.
  • Niccoli, Riccardo. "New Capabilities for Italy's Tornados". Air International, Vol. 72, No. 6, pp. 26–29. ISSN 0306-5634.
  • Niccoli, Riccardo. "SAM Busters". Air International, Vol. 76, No. 4, pp. 46–51. ISSN 0306-5634.
  • Olsen, John Andreas. Global Air Power. Sterling, Virginia: Potomac Books, 2011. ISBN 1-59797-680-6.
  • Pratt, Roger. Flight Control Systems: Practical Issues in Design and Implementation. London:Institution of Electrical Engineers, 2000. ISBN 0-85296-766-7.
  • Peters, John E. European Contributions to Operation Allied Air Force: Implications for Transatlantic Cooperation. Washington/Arlington Virginia: Rand Corporation, 2001. ISBN 0-8330-3038-8.
  • Rachow, Volker. "Luftwaffe Tornado MLU". Air International, Vol. 81, No. 6, December 2011, pp. 70–75. ISSN 0306-5634.
  • Richardson, Doug. Tornado (Modern Fighting Aircraft, Vol. 10). New York: Prentice Hall Press, 1986. ISBN 0-13-925504-4.
  • Richardson, Doug. High Tech Warfare. New York: Crescent Books, 1991. ISBN 0-517-06673-4.
  • Ripley, Tim. Conflict in The Balkans, 1991–2000. Oxford, UK: Osprey Publishing, 2001. ISBN 1-84176-290-3.
  • Ripley, Tim. "World Air Forces 2003". Flight International, 25 November – 1 December 2003, pp. 27–71.
  • The Royal Air Force Handbook: The Definitive MoD Guide. London: Ministry of Defence, via reprint, Conway, 2006. ISBN 1-85753-384-4.
  • Scutts, Jerry. Postwar Aircraft (Osprey Modelling Manuals). Oxford, UK: Osprey Publishing, 2000. ISBN 978-1-84176-159-6. 
  • Segell, Glen (1 Ιανουαρίου 1997). Wither or Dither: British Aerospace Collaborative Procurement with Europe. Staffordshire, UK: Glen Segell Publishers, 1997. ISBN 1-901414-03-5. 
  • Spick, Mike and William Green, Gordon Swanborough. Illustrated Anatomy of the World's Fighters. Zenith Imprint, 2001. ISBN 0-7603-1124-2.
  • Szejnmann, Claus-Christian W. Rethinking History, Dictatorship and War: New Approaches and Interpretations. New York: Continuum International Publishing, 2009. ISBN 0-8264-4323-0.
  • Taylor, John W. R. Jane's All The World's Aircraft. London: Jane's, 1975–1976. ISBN 0-354-00521-9.
  • Taylor, Michael J.H. Flight International World Aircraft & Systems Directory. London: Reed Business Information, 3rd Edition, 2001. ISBN 0-617-01289-X.
  • Taylor, Michael J.H. Jane's Aviation Review. London: Jane's Information Group, 1987. ISBN 0-7106-0446-7.
  • Wertheim, Eric. Naval Institute Guide to Combat Fleets of the World: Their Ships, Aircraft, and Systems. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press, 2007. ISBN 1-59114-955-X.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]


Καθιερωμένοι όροι
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Panavia_Tornado&oldid=10528776"