Παναγία η Κρίνα

Η Παναγία Κρήνα είναι βυζαντινός ναός που βρίσκεται στη Χίο.

Ναός Παναγίας Κρήνας, Βάβυλοι

Ναός Παναγίας Κρήνας, Βάβυλοι

Τοποθεσία

Η Παναγία Κρήνα βρίσκεται στον δρόμο με κατεύθυνση τον οικισμό Σκλαβιά και ένα χιλιόμετρο μετά τους Βαβύλους, από ένα μονοπάτι δεξιά μέσα από ελαιώνες και χωράφια. Είναι από τα λίγα μεμονωμένα τοπικά αντίγραφα του καθολικού της Νέας Μονής Χίου.

Χρονολόγηση της Κρίνας

Είναι προβληματική η χρονολογική τοποθέτηση ανέγερσης του ναού. Η απώλεια της γραπτής χρονολογίας 1287 στο νότιο αρκοσόλιο ίσως αφορούσε την ανέγερση του ναού. Οι αρχές του 13ου ή τα τέλη του12ου αι. ίσως αποτελούν τις πιθανές περιόδους κατασκευής του ναού. Επιγραφή στο τέμπλο νήσου Πάρου Μαου(ή)λ ο κ [...]+έτους, στφ[..] ίσως αναφερεται στον ηγούμενο της ονόματι Μανουήλ αλλά μας είναι άγνωστη η σχέση του με την Πάρο. Τα δύο πρώτα γράμματα του αριθμού των ετών από κτίσεως κόσμου είναι στ και φ.Αυτό σημαίνει ότι η χρονολογία μπορεί να κυμανθεί μεταξύ των ετών 6500 και 6599, δηλαδή από 992 έως 1091 από Χριστού. Άρα καθώς η Κρίνα είναι αντιγραφή του καθολικού της Νέας Μονής, θα τοποθετούσαμε την κατασκευή του τέμπλου και την ανέγερση της εκκλησίας στην τεσσαρακονταπενταετία 1056-1091. Στον εξωνάρθηκα έχουμε επιγραφή Ι διά κόπου κυρού 'Ιωα.κειμ μονα(χου) Ι κ(αι)ηγουμένου ιδ ι 1ΖΜΖ΄. Πιθανώς αναγινώσκεται ως 1747, πράγμα που σημαίνει ότι τότε τοποθετείται χρονολογικά η ανέγερση του κατοπινού εξωνάρθηκα και πως έως τότε η Κρίνα ήταν ένα μοναστήρι που λειτουργούσε.

Ομοιότητες και διαφορές αρχιτεκτονικές Παναγίας Κρίνας με Νέα Μονή

Υπάρχει διαφορά στον τρόπο στήριξης του τρούλλου στην ανατολική πλευρά, όπου η καμάρα του ιερού ανυψώνεται όσο και τα επτά άλλα τόξα των κογχών. Ο τρούλλος όπως και στη Νέα Μονή είναι σχετικά μεγάλος με αρμονικές τις αναλογικές σχέσεις του ναού. Η μόνη προσθήκη είναι ο εξωνάρθηκας. Η τοιχοποιία είναι ακανόνιστη, με ενσωματωμένα παλαιότερα αρχιτεκτονικά μέλη. Υπάρχουν τυφλά διπλά αψιδώματα, λοξότμητα γείσα, παραστάδες καμπύλα αετώματα, οι τοιχοποιία με οριζόντια τούβλα εναλλάξ με υποχώρηση μέσα στο λευκό συνδετικό τους κονίαμα. Ο τρούλλος στερείται της αρχικής του διάπλασης μετά την πτώσης του σφαιρικού του κελύφους από τον σεισμό του 1881. Στις γωνίες του δωδεκάπλευρου τρούλλου υπήρχαν διπλοί διακοσμητικοί κιονίσκοι και ψηλότερα από τη ζώνη των παραθύρων του ζώνη με κεραμεικά κοσμήματα. Δύο αρκοσόλια στον νάρθηκα ίσως έγιναν για σημαντικά πρόσωπα που ζούσαν στα γειτονικά Σκλαβιά.Σημαντικά είναι τα επιμήκη επιθήματα κιονίσκων του τριλόβου παραθύρου του ιερού. Θραύσματα του παλιού μαρμάρινου τέμπλου διασώζονται ενσωματωμένα σε νέα χρήση: ο στυλοβάτης στο δάπεδο, το επιστύλιο στα ανοίγματα του εξωνάρθηκος, τα θωράκια στους τάφους, τα κιονόκρανα πάνω από την κεντρική είσοδο. Στο δάπεδο διατηρείται το αρχικό μαρμάρινο ομφάλιο με το γεωμετρικό θέμα των πέντε άρτων. Στον εξωνάρθηκα βρίσκουμε εντοιχισμένη ρωμαϊκής εποχής σαρκοφάγο με βουκράνια και γιρλάντες.

Όλα τα μέλη του τέμπλου είναι φτιαγμένα σε λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο, πιθανώς εισαγμένο στο νησί.

Ζωγραφικός διάκοσμος του ναού

Ο ζωγραφικός διάκοσμος παρουσιάζει έξι διαφορετικών εποχών έργα σε δυο τουλάχιστον στρώματα. Από την πρώτη, τυ 13ου αι. εικονογράφηση σώζονται σκηνές και πορτραίτα αγίων στον νάρθηκα απέναντι στον εισερχόμενο και στον κυρίως ναό, στα ελάχιστα μέρη όπου το κατοπινό στρώμα της Τουρκοκρατίας έχει πέσει: σφαιρικά τρίγωνα βόρειας πλευράς, νότιος πεσσός ιερού. Μια δεύτερη βυζαντινής εποχής διακόσμηση διακριτής τεχνοτροπίας, βρίσκεται στο νάρθηκα, στο βόρειο και στο νότιο τοίχο του με πολυπρόσωπες παραστάσεις. Εδώ έχουμε τη σκηνή του δωρητού που προσφέρει το ομοίωμα της εκκλησίας στην Παναγία. Το πορτραίτο του δωρητού δεν σώζεται πια. Η τρίτη σειρά βυζαντινών αγιογραφιών είναι επιζωγραφισμένη, αφορά δώδεκα προφήτες στο τύμπανο του τρούλλου Στα εσωράχια των τόξων του ιερού και στην πρόθεση, έχουμε την πρώτη μεταβυζαντινή εικονογράφηση (ιεράρχες ολόσωμοι ή σε κυκλικά στηθάρια) Η κλίμακα των παραστάσεων είναι μικρή, τα χρώματα ζωηρά. Χρονολογικά ακολουθεί πρόσθετο στρώμα τοιχογραφίας, αρχικά χρωματισμένο με σκούρο μπλε χρώμα. Ο τύπος των γραμμάτων αναφέρει τη χρονολογία ΑΨΛΑΔ΄,1734 και τον καλλιτέχνη Μιχαήλ Χωματζά.

Πηγές

• Χαράλαμπος Μπούρας, «Αλληγορική παράσταση του βίου -καιρού σε μια βυζαντινή τοιχογραφία στη Χίο», Αρχαιολογικόν Δελτίον, τομ. 21 Α (1967), σελ.26-34
• Χαράλαμπος Μπούρας, Χίος, εκδ. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήναι, 1974
• Χαράλαμπος Μπούρας,«Το τέμπλο της Παναγίας Κρίνας και η χρονολόγησή της», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περίοδος Δ΄, τομ.10 (1980-1981),σελ.165-180
• Γεώργιος Σωτηρίου,«Κυρίως βυζαντιακά μνημεία Χίου», Αρχαιολογικόν Δελτίον,Παράρτημα του Αρχαιολογικού Δελτίου, τομ.2 (1916) σελ.30-39

Επιπλέον βιβλιογραφία

• Γ. Μαστορόπουλος, «Παρατηρήσεις σε μία οικοδομική φάση της Παναγίας Κρίνας Χίου», Αρχαιολογικόν Δελτίον,τομ 34 (1979) [1986] Α΄ Μελέτες,σελ. 260-263,
• Ch. Pennas, «Some Aristocratic Founders: the Foundation of Panagia Krena on Chios», in Women and Byzantine Monasticism, ed. J. Y. Perreault ... Middle Byzantine Churches," JSAH, τομ. 36 (1977) σελ.94-110
• Charalampos Pennas, The Byzantine church of Panagia Krena in Chios : history, architecture, sculpture, painting (late 12th century),Leiden : Alexandros Press, 2017
• Charalampos Pennas,«An Unusual "Deesis" in the Narthex of Panagia Krena,Chios», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περίοδος Δ΄, τομ. 17 (1993-1994), σελ.193-198[1]