Πάνος Τζελέπης

Πάνος Τζελέπης
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Πάνος Τζελέπης (Ελληνικά)
Γέννηση	1894 Κωνσταντινούπολη
Θάνατος	1976 Αθήνα
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Σπουδές	Ιταλικό Ινστιτούτο Τεχνολογίας
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	αρχιτέκτονας συγγραφέας

Ο Πάνος Νικολή Τζελέπης (1894-1976) ήταν αρχιτέκτονας, ζωγράφος και λογοτέχνης. Ήταν ένας από τους πρώτους εκπροσώπους της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1894. Η καταγωγή του ήταν από την Ευρυτανία, αφού ο πατέρας του, Νικολής, γεννήθηκε στη Φουρνά. Ο πατέρας του ήταν αρχιτέκτονας στο παλάτι του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ, γεγονός που έδωσε στον Π. Τζελέπη τη δυνατότητα να εξοικειωθεί από μικρός με τις βασικές αρχές της μετέπειτα δουλειάς του.

Στην Κωνσταντινούπολη φοίτησε στο εξατάξιο Γυμνάσιο και στη συνέχεια στο Ιταλικό Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Κωνσταντινούπολης. Το 1915, μετά την εγκατάσταση της οικογένειάς του στην Αθήνα, συνέχισε τις σπουδές του στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής και γλυπτικής. Μαζί με τον Γεώργιο Κοντολέοντα ταξίδεψε στην Ελλάδα για να γνωρίσει το ελληνικό τοπίο και κυρίως την παραδοσιακή ελληνική αρχιτεκτονική.

Αρχιτεκτονική σπούδασε αργότερα (μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου) στο Παρίσι, στην Ecole Speciale d’ Architecture και στην Ecole Nationale des Arts Decoratifs. Είναι βασικό στην παιδεία του, ότι μορφώνει την αρχιτεκτονική σκέψη του ακριβώς την εποχή της μεγάλης δημιουργικής κρίσης στην αρχιτεκτονική κουλτούρα. Το τέλος του εκλεκτικισμού μαζί με το αναπόφευκτο ξέφτισμα του Art Nouveau, και η όλο και μεγαλύτερη χρήση του νέου υλικού, του μπετόν αρμέ, είναι στοιχεία που τον οδηγούν στη δύσκολη επιλογή, στην αναζήτηση ενός «νέου» δρόμου. Δύο ήταν τα μεγάλα θέματα που τον απασχόλησαν σε όλη του τη ζωή. Το πρώτο είναι η λαϊκή αρχιτεκτονική του τόπου μας (μαζί με τον Αριστοτέλης Ζάχο και τον Δημήτρη Πικιώνη ασχολείται με το πρόβλημα της «μεταφοράς» των αρχών της λαϊκής αρχιτεκτονικής στη σύγχρονη δημιουργία), και το δεύτερο, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, σε κλίμακα προστασίας του παιδιού.

To 1922 εγκαθίσταται στην Αθήνα και μέχρι το 1945 εκτελεί μία σειρά από αρχιτεκτονικά έργα που χαρακτηρίζουν σημαντικά τη νεοελληνική αρχιτεκτονική. Ο μοντερνισμός του είναι συγκρατημένος και ελέγχεται από μια αίσθηση ισορροπίας και ηρεμίας. Ο ίδιος δηλώνει μέσα από τους στίχους του:

« Ω να μπορούσα να έκανα έργα σεμνά και ωραία

ως είναι όλα στην πλάση σου απέριττα, πηγαία. »

Τον Δεκέμβριο του 1945 πηγαίνει στο Παρίσι ως αρχηγός της ομάδας των νέων επιστημόνων, υποτρόφων του Γαλλικού Ινστιτούτου, που επιλέχτηκαν για να σταλούν για σπουδές στο Παρίσι, στην πραγματικότητα όμως για να σωθούν μερικά από τα καλύτερα μυαλά της Ελλάδας από τον εμφύλιο που διαφαίνονταν. Στη Γαλλία εργάζεται για δέκα χρόνια. Το 1956 επέστρεψε στην Ελλάδα και ασχολήθηκε κυρίως με το συγγραφικό του έργο.

Ο Πάνος Νικολή Τζελέπης πέθανε στην Αθήνα το 1976.

Αρχιτεκτονικό έργο

Ο Πάνος Νικολή Τζελέπης δραστηριοποιείται ενεργά στον ελλαδικό χώρο από το 1922 αμέσως μετά το πέρας των σπουδών στο Παρίσι μέχρι το 1945.

1922-1933

Ο Πάνος Τζελέπης τα πρώτα χρόνια (1923-25) ασχολήθηκε με τον σχεδιασμό διαφημιστικών μακετών για τσιγάρα, εξώφυλλα βιβλίων και περιοδικών, θεατρικών προγραμμάτων. Σε αυτά τα έργα γραφικής τέχνης εντοπίζονται κατάλοιπα στοιχεία της τάσης του Art Nouveau, δηλαδή ουδέτερα μορφολογικά συστήματα του γεωμετρικού και του φυτικού κόσμου. Για τον Τζελέπη όμως αυτά τα στοιχεία δεν είναι μία παραδεκτή λύση στην αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής μορφολογίας.

Αυτή η νεανική αμφιταλάντευση στις μορφολογικές επιλογές φανερώνεται και στο σπίτι της οδού Μομφεράτου 30 στην Αθήνα, 1924-25, που αποτελεί πρώιμο δείγμα συνδυασμού μοντέρνας και λαϊκής αρχιτεκτονικής. Την ίδια περίοδο συμμετείχε στους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς για το Μετοχικό Ταμείο Στρατού στην Αθήνα και το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στο Σύνταγμα.

Μετά από δύο χρόνια, μέσα από τη μελέτη διαφόρων «αγροικιών» στην παραθαλάσσια περιοχή του Ελληνικού, είναι φανερή η προσχώρησή του στο νέο κίνημα της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Στα έργα του πλέον συναντάμε πολλές από τις αρχές του μοντέρνου κινήματος.

Μονοκατοικίες

Οικία Οικονομίδη, 1925 : Οι χώροι προβάλλονται με ειλικρίνεια στην όψη και οι αναλογίες του συμπαγούς με το κενό αποδεικνύουν τη νέα πραγματικότητα στην αρχιτεκτονική σύνθεση.

Οικία Τζελέπη, στο Ελληνικό: Διακρίνεται η συνεχής εναλλαγή στοιχείων από τη λαϊκή παράδοση μέσα στη γενική οπτική αντίληψη του κτιριακού συνόλου, χωρίς να ξεφεύγει από τη δυναμική εξελικτική του πορεία πάνω στη «γραμμή» που ακολουθεί στις δημιουργίες του.

Οικία Ζαφειριάδη : Ενώ αρχικά σχεδιάζεται με στέγη και με τις αρχές των κλασικών ρυθμών, τελικά σχεδιάζεται με δώμα και τις αρχές του μοντέρνου κινήματος.

Οικία Φωκά, Παγκράτι, 1930 : Βασίζεται στις αρχές της απλότητας και αποτελεί σταθμό στην αρχιτεκτονική του. Καμία επιτήδευση στην όψη δεν δικαιολογεί αβεβαιότητα στην κάτοψη, γι’ αυτό και η μορφή δεν κρύβει τίποτα αλλά αντίθετα εμφανίζει με σαφήνεια τη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου σε προβολή. (κατεδαφίστηκε το 1979).

Οικία Ιμβριώτη, Ελληνικό, 1933 : Θεωρείται ένα από τα καλύτερα έργα του μοντέρνου κινήματος στην Ελλάδα, καθώς δίδει την απλούστερη λύση, προσηλωμένος στα σύγχρονα αρχιτεκτονικά κινήματα.

1933-1940

Η περίοδος 1933-1940 είναι η πλέον γόνιμη περίοδος για τον αρχιτέκτονα, ο οποίος έχει σχεδιάσει μια σειρά ιδιωτικών και δημοσίων έργων. Ορισμένα από αυτά δημοσιεύτηκαν και σε αρχιτεκτονικά περιοδικά διεθνούς κύρους.

Ιδιωτικά έργα

Οικία Περίδη, Ψυχικό, 1932

Οικία Φραντζή, Ψυχικό, 1932 : Καταφέρνει να επιλύσει όλα τα προβλήματα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης με τη μεγαλύτερη δυνατή απλότητα.

Πολυκατοικία Λεβίδη, Αθήνα

Πολυκατοικία Βαμβέτσου, Αθήνα

Εμπορικό κατάστημα ανδρικών ενδυμάτων ΣΤΡΟΓΓΥΛΟΣ, Αθήνα : Αναλαμβάνει τη διαρρύθμιση και τη διακόσμηση του καταστήματος, αποδεικνύοντας την ικανότητα του και στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό εσωτερικών χώρων. Για το συγκεκριμένο κατάστημα θα σχεδιάσει και μία σειρά επίπλων. Θετικές κριτικές δημοσιεύτηκαν και στον ξένο τύπο, με χαρακτηριστικό τον τίτλο του «The Outfitter» της 15ης Αυγούστου 1936 που παρουσίασε αυτή την εργασία με τις λέξεις : «Athens keeps step with this glass and chromium age.»

Οικία Βουτσαρά, 1940 : Είναι το τελευταίο έργο που πραγματοποίησε πριν από τον πόλεμο. Σώζεται ακόμη και σήμερα σε καλή κατάσταση και είναι ίσως μία επινόηση που δείχνει ότι ο Τζελέπης έχει επεξεργασθεί με ωριμότητα όλες εκείνες τις αρχές και τις απόψεις του, για τη νέα αρχιτεκτονική. Θυμίζει έντονα τη Βίλλα «Erna» που έκτισε ο Σέρβος αρχιτέκτονας B.Kojic το 1937.

Δημόσια έργα

Το Υπουργείο Πρόνοιας, το Π.Ι.Κ.Π.Α., αναθέτει στον Π.Τζελέπη τη μελέτη και την κατασκευή των Παιδουπόλεων της Βούλας και της Πεντέλης. Ο στόχος ήταν να δοθεί λύση στο κοινωνικό πρόβλημα της προστασίας του παιδιού, ώστε η ανάπτυξη και η διάπλαση του παιδιού να γίνεται μέσα σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον υγείας. Γι’ αυτό και οι «αποικίες διακοπών», τα «αναρρωτήρια», τα «αναπαυτήρια» και τα «πρεβαντόρια», αποτέλεσαν τους πόλους κατεύθυνσης αυτής της πολιτικής. Πριν από την έναρξη των μελετών ο Τζελέπης πραγματοποίησε ένα μεγάλο ταξίδι σε χώρες της Ευρώπης (Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία, Τσεχοσλοβακία), για να μελετήσει εκεί τα ανάλογα κτίρια.

Πρώτα κατασκευάστηκε το Π.Ι.Κ.Π.Α. Πεντέλης κατά την περίοδο 1936-37. Είναι ίσως μία στιγμή αμφιβολίας στην αρχιτεκτονική παραγωγή του Τζελέπη, αυτό όμως δεν μειώνει καθόλου την τελική ποιότητα που θέτει σαν στόχο. Στο κτιριακό συγκρότημα της Πεντέλης για ακόμη μία φορά θα αποδείξει πως η a priori μορφολογική έκφραση σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί τον σκοπό της δημιουργίας του. Τα προβλήματα που η μορφή προσθέτει στην αρχιτεκτονική σύνθεση θα τα λύσουν οι λειτουργίες και οι ανάγκες μαζί με το συγκεκριμένο χώρο, τις κλιματολογικές συνθήκες και τα οικονομικο-τεχνικά δεδομένα.

Το Π.Ι.Κ.Π.Α. Βούλας κατασκευάστηκε κατά την περίοδο 1937-39. Ο αρχιτέκτονας ενσωμάτωσε τις σύγχρονες απόψεις για την οργάνωση του χώρου, τους κανόνες υγιεινής στο σχεδιασμό με τον εκτεταμένο αερισμό και ηλιασμό. Οι απλές εγκαταστάσεις είναι μελετημένες με βάση την κλίμακα του παιδιού. Ακόμα και στο κτίριο της διοίκησης ο Τζελέπης μετέφερε τους χώρους των γραφείων στον όροφο, για να αφήσει στα παιδιά όσο το δυνατόν μεγαλύτερη τη χρήση στο ισόγειο. Στην κατασκευή χρησιμοποίησε το μπετόν αρμέ και το γυαλί με μεγάλη συνθετική ικανότητα. Πρέπει όσο το δυνατόν ο χώρος να είναι εύπλαστος και γι’ αυτό τα μεγάλα ανοίγματα είναι τέτοια ώστε κατά περίπτωση να επιτρέπουν την ενοποίηση του εσωτερικού με τον εξωτερικό χώρο. Πέτυχε έτσι από τη μία «προστασία» αλλά και συγχρόνως μία ελευθερία διακίνησης στο δομημένο περιβάλλον. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η κατασκευή του ημιυπαίθριου εστιατορίου του συγκροτήματος (έργο που εντάσσεται άνετα στο διεθνές μοντέρνο κίνημα). Το σύνολο σέβεται την ανθρωπομετρική δυνατότητα του παιδιού μέχρι και την πιο ασήμαντη κατασκευαστική λεπτομέρεια. Δυστυχώς οι εγκαταστάσεις στη Βούλα βομβαρδίστηκαν στις πολεμικές επιχειρήσεις.

Η σύνθεση της παιδούπολης στη Βούλα και οι εγκαταστάσεις στην Πεντέλη αποτελούν μια σημαντική εξέλιξη στην πορεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.

Στο τέλος της Κατοχής τον Πάνο Τζελέπη απασχόλησε η σίτιση και η στέγαση των Ελλήνων. Σε αυτό το πλαίσιο σχεδίασε κατοικίες προσωρινής στέγασης.

Πριν φύγει από την Αθήνα, το 1936 οργάνωσε με επιτυχία την Α΄ Διαβαλκανική Έκθεση Προστασίας του Παιδιού στο Ζάππειο. Η Έκθεση αποτέλεσε σταθμό στην προώθηση πάνω σε επιστημονικές βάσεις του κοινωνικού αυτού προβλήματος στο βαλκανικό χώρο.

Στη Γαλλία, όπου βρέθηκε το 1946 εξακολούθησε να δουλεύει για τον ζωτικό χώρο των παιδιών. Σειρά διαλέξεων, επιστημονικές ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια Ψυχολογίας του παιδιού και άρθρα στο γαλλικό κυρίως τύπο αποτελούν μικρό μέρος της πολύπλευρης δραστηριότητας του. Στη Γαλλία επιβάλλεται γρήγορα με τη δουλειά του και εκτός από μέλος του «Ordre des Architectes», γίνεται και «Agree» του γαλλικού Υπουργείου Ανοικοδομήσεως. Με μία ομάδα Γάλλων αρχιτεκτόνων ανέλαβε τη μελέτη και την κατασκευή μεγάλων έργων στην πόλη Maubeurge κοντά στα βελγικά σύνορα.

Προς το τέλος της επαγγελματικής του δραστηριότητας, στις αρχές της δεκαετίας του 1960 σχεδίασε και χρηματοδότησε την κατασκευή ενός υποδειγματικού Παιδικού Σταθμού με την χαρακτηριστική ονομασία «Το σπίτι του παιδιού», στον τόπο καταγωγής του, στη Φουρνά Ευρυτανίας, στη μνήμη των γονέων του Νικολή και Μανιώς.

Συγγραφικό έργο

Ο Πάνος Τζελέπης ήταν μια ιδιάζουσα μορφή της αρχιτεκτονικής και της διανόησης. Ορισμένα έργα του μάλιστα δεν σχετίζονται με την αρχιτεκτονική του ιδιότητα (π.χ. πεζογραφία, ποίηση).

Αρχιτεκτονικά βιβλία

• «Villades d’enfants» (1947, Παρίσι) Σε αυτόν το δυσεύρετο πια τόμο δημοσίευσε τα δύο σημαντικά δημόσια έργα των Παιδουπόλεων της Βούλας και της Πεντέλης. Παρουσιάζει όλες τις λεπτομέρειες της πρωτότυπης κατασκευής.

• «L’ Architecture Populaire en Grece» (1952, Παρίσι) ή «Λαϊκή Ελληνική Αρχιτεκτονική», στην ελληνική του έκδοση Ο Τζελέπης αποτυπώνει τη βαθειά γνώση της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής μέσα από μια σειρά 50 λιθογραφιών, σχεδιασμένες από τον ίδιο. Αυτά τα θαυμαστά σε λιτότητα και εκφραστική διαύγεια σχέδια, διασώζουν τον ελληνικό παραδοσιακό αρχιτεκτονικό πλούτο και αποτελούν δίδαγμα για τη σύνθεση ακόμη και ενός σύγχρονου αρχιτεκτονικού έργου. Το βιβλίο προσφέρει αφομοιωμένο τον καρπό του μόχθου του λαϊκού τεχνίτη, δηλαδή το αίσθημα του μέτρου, την επιμέλεια και την εμπειρία ενός στοχαστικού καλλιτέχνη.

• «Η κατοικία στην Ελλάδα», περιοδικό «Ζυγός», 1956. Αποσπάσματα από το ανέκδοτο βιβλίο του στα γαλλικά.

Λογοτεχνικά βιβλία

• Στο καιρό των Σουλτάνων (1965)
• Ένας νταής (1971)

Ποιητικό έργο

• Τραγούδι που δεν τελειώνει (1966)

Λογοτεχνικές μεταφράσεις

Βαθύς γνώστης της ξένης λογοτεχνίας και ιδιαίτερα της γαλλικής, είχε μία καταπληκτική ευχέρεια στον χειρισμό των λογοτεχνικών κειμένων.

• Μετάφραση ποιητικής συλλογής του Σαρλ Μπωντλαίρ «Τα άνθη του κακού» (Fleurs du Mal), 1957

Παράλληλα είχε αρχίσει και τη μετάφραση της «Θείας Κωμωδίας» του Ντάντε σε 15σύλλαβους, ενώ στο συρτάρι του περίμενε ολόκληρη Ανθολογία ευρωπαίων ποιητών.

Βιβλιογραφία

• Νικ.Θ.Χολέβας, Το έργο του Πάνου Ν. Τζελέπη, περιοδικό «Άνθρωπος και χώρος», 1977
• Νικ.Θ.Χολέβας, Η αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου και το έργο του Πάνου Ν. Τζελέπη, περιοδικό «SORED», 1977
• Νικ.Θ.Χολέβας, Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια, Αθήνα 1994, Εκδόσεις Ε.Μ.Π.
• Ρόζος Ε., Πάνος Νικολή Τζελέπης – Ο λαϊκός ανθρωπιστής
• Δέκα Νεοέλληνες Λογοτέχνες, Αθήνα 1977 (σελ. 223-265)
• Μιχάλης Σταφυλάς, Πάνος Νικολή Τζελέπης, Αρχιτέκτονας, – Εκφραστής της ελληνικής λαϊκής τέχνης, εκδ. Πανευρυτανικής Ένωσης, Αθήνα 2012