Θέτις

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Θέτις (αποσαφήνιση).

Νηρηίδα Θέτις
Η αρχηγός των Νηρηίδων.
Σύζυγος-οι	Πηλέας
Γονείς	Νηρέας και Ωκεανίδα Δωρίς
Αδέλφια	Οι υπόλοιπες 49 Νηρηίδες και ο Νηρίτης
Τέκνα	Αχιλλέας
wikidata (π)

Η Θέτις ήταν μία από τις Νηρηίδες της ελληνικής μυθολογίας και μάλιστα η αρχηγός τους, κόρη του Νηρέα και της Ωκεανίδας Δωρίδος και απόγονος (εγγονή) του Τιτάνα Ωκεανού και της Τιτανίδας Τιθύoς. Ο θεός Δίας την επιθύμησε κι εκείνη δέχτηκε τις προσφορές του. Η Τιτανίδα Θέμις αποκάλυψε, κατόπιν, πως η Θέτις θα έφερνε στον κόσμο υιό ο οποίος θα ήταν δυνατότερος από τον πατέρα του. Φοβούμενος για την εξουσία του, ο Δίας έδωσε στη Θέτιδα ως σύζυγο ένα θνητό, τον Πηλέα. Στους γάμους του Πηλέα και της Θέτιδας παρευρέθηκαν όλοι οι θεοί, εκτός από την Έριδα, η οποία έριξε το μήλο της προτίμησης ανάμεσα στις θεές και στάθηκε η ουσιαστική αιτία για να ξετυλιχθεί το νήμα του Τρωικού Πολέμου. Η Θέτις, σύμφωνα με το μύθο, γέννησε ένα υιό, τον Αχιλλέα, τον οποίο προσπάθησε, ανεπιτυχώς, να καταστήσει αθάνατο. Σε άλλη εκδοχή του μύθου, άλειψε το σώμα του νηπίου με αμβροσία και το έβαλε επάνω στη φωτιά, προκειμένου να καούν τα θνητά μέρη. Όταν διακόπηκε από τον τρομαγμένο πατέρα του παιδιού, εγκατέλειψε οργισμένη την εστία της. Σε μεταγενέστερη εκδοχή, φέρεται να βαπτίζει το παιδί στον ποταμό της Στύγας, κρατώντας το από την πτέρνα. Όλα τα σημεία που άγγιξε ο ποταμός έγιναν άτρωτα. Η πτέρνα όμως έμεινε στεγνή και ο Αχιλλέας απέκτησε το τρωτό σημείο του, έμβλημα της θνητότητάς του.

Οι θεές της αυγής

Τα συγκριτικά στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχει μια σύνδεση διάφορων θηλυκών θεοτήτων, διακριτών στην ελληνική και ινδουϊστική μυθολογία, με το πρωτότυπο μιας πρωτο-ινδοευρωπαϊκής θεάς της Αυγής, την Αουσός, μία από τις πολλές θηλυκές θεότητες της άνοιξης. Αντιπρόσωποι αυτής της σημαντικής ινδοευρωπαϊκής μορφής που περισσότερο από οποιεσδήποτε άλλες εκπροσωπούν τις λειτουργίες της στις αντίστοιχες ποιητικές παραδόσεις τους είναι η ινδουιστική Ούσας και η ελληνική Ηώς. Οι ιδιότητες αυτών των θεών, οι οποίες τους συνδέουν με το πρωτότυπό τους, παράγουν μια ακόμα μεγαλύτερη κληρονομιά στο ελληνικό έπος, έως ότου επικεντρώνονται και πάλι στην Αφροδίτη. Αναλύοντας τα στοιχεία που μοιράζονται μεταξύ τους η Αφροδίτη και η Ηώς, ως απόγονοι της ινδοευρωπαϊκής θεάς της Αυγής, αναγνωρίζουμε μοτίβα σημαντικά στην ιστορία της Θέτιδας.

Κυρίαρχη ανάμεσά τους είναι η ένωση της αθάνατης θεάς με ένα θνητό εραστή. Όπως και η Ούσας στους βεντικούς ύμνους, η Ηώς ενώνεται με διάφορους εραστές, μεταξύ των οποίων ο Τιθωνός, που είναι και προεξέχων στην επική ποίηση. Η Αφροδίτη σχετίζεται με πολλούς, ιδιαίτερα τον Αγχίση και η Θέτις ενώνεται με τον Πηλέα. Αν και η έκβαση μιας σχέσης αγάπης μεταξύ μιας αθάνατης και ενός θνητού μπορεί να είναι εν τέλει αγαθοεργής, το χαρακτηριστικό του εξαιρετικού πάθους σε μια τέτοια ιστορία είναι ξεκάθαρο. Σε αυτές τις περιπτώσεις στην εγγενή ένταση που προκαλείται ως αποτέλεσμα της αντιπαράθεσης μεταξύ των αθανάτων και των θνητών περιλαμβάνεται και μια συγκεκριμένη και θεμελιώδης σχέση μεταξύ των άχρονων θεών και του χρόνου. Η λειτουργία της θεάς της Αυγής στις ινδοευρωπαϊκές θρησκευτικές παραδόσεις, και συνεπώς η εγγενής λειτουργία της Ηούς, είναι το πρότυπο για αυτή τη σύνδεση. Η Ηώς φέρνει την ημέρα σε ύπαρξη: από μία άποψη δημιουργεί τον χρόνο, όπως στην Οδύσσεια 5.390.

Καθώς φέρνει την ημέρα σε ύπαρξη, στην πραγματικότητα ελέγχει το χρόνο. Ο χρόνος, όμως, ελέγχει τις ζωές των ανθρώπων, γερνώντας τους. Ωστόσο, η θεά, η ίδια, είναι πάντα εκείνη που ανανεώνεται. Το επίθετο της Ηούς (ηριγένεια, «πρωτο-γέννητη») εκφράζει την αντίθεση μεταξύ των συνεπειών που προκαλεί στους ανθρώπους η δραστηριότητά της και της ελευθερίας της σε σχέση με αυτές τις συνέπειες. Από την ανθρώπινη άποψη δεν είναι, απλά, αθάνατη, είναι ο φορέας της διαδικασίας μέσω της οποίας εκπληρώνεται η έννοια της θνητότητας.

Η Θέτις παραδίδει στον Αχιλλέα τον οπλισμό του. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο αμφορέα του Ερμόνακα (5ος αι. π.Χ.)

Στην Ιλιάδα, η σύγκριση των δραστηριοτήτων της Θέτιδας με την πρώτη αυγή απεικονίζει το πνεύμα της συσχετίσεώς της με την Ηώ και τη σχέση της με το χρόνο, με ιδιότητες, δηλαδή, που κληρονόμησε από την ινδοευρωπαϊκή παράδοση. Στην Ιλιάδα, η Θέτις λέγει στον Αχιλλέα ότι θα ζητήσει την πανοπλία του από τον Ήφαιστο κατά την Αυγή: («γιατί θα επιστρέψω την Αυγή, με την ανατολή του ήλιου»). Επίσης, όταν η Θέτις ταξιδεύει στον Όλυμπο για να ζητήσει από τον Δία χάρη για τον Αχιλλέα, χρησιμοποιείται το επίθετο (ηερίη) για την περιγραφή της. Εκτός από το γεγονός ότι χρησιμοποιείται για τη Θέτιδα, το ιερίη απαντάται στην Ιλιάδα μόνο μία φορά (3.7). Όπως και το επίθετο της Ηούς (ηριγένεια, «πρωτο-γέννητη»), σχετίζεται, ενδεχομένως, με το (ήρι=ενωρίς). Η χρήση του ιερίη και το ταξίδι της Θέτιδας νωρίς την αυγή υποδεικνύουν τη σχέση της με την Ηώ ηριγένεια και,συνεπώς, τη σχέση της δύναμής τους με το χρόνο, τον καθοριστικό παράγοντα της ανθρώπινης ζωής.

Βέβαια, ορισμένα στοιχεία κοινών μοτίβων των θεοτήτων που μοιράζονται τη μυθολογία της θεάς της Αυγής διατηρούνται και στην Ιλιάδα: Έτσι και το αρχέτυπο της προστασίας του θνητού ήρωα αντιπροσωπεύει ένα κεντρικό χαρακτηριστικό που μοιράζονται οι θείες μητέρες ή ερωμένες, οι οποίες κληρονομούν τη μυθολογία της θεάς της Αυγής ή αφομοιώνονται σε αυτήν με το πέρασμα του χρόνου. Στις διάφορες παραλλαγές του, εκτός από την Ηώ και τη Θέτιδα στο Αιθιοπίς, περιλαμβάνει την Καλυψώ στην Οδύσσεια και την Αφροδίτη στον Ομηρικό Ύμνο στην Αφροδίτη και την Ιλιάδα. Τούτη η παράδοση είναι πολύ γνωστή στην Ιλιάδα, όπου σε δύο δραματικά επεισόδια η Αφροδίτη παρεμβαίνει για να προστατέψει τους αγαπημένους της από τον άμεσο κίνδυνο, αρπάζοντάς τους από τη μάχη την κρίσιμη στιγμή. Στη Γ΄ Ραψωδία σώζει τον Πάρι, τη στιγμή που πρόκειται να νικηθεί από τον Μενέλαο.

Η δύναμη της Θέτιδας

Καθορίζοντας τη Θέτιδα μέσω μιας επιλεκτικής παρουσίασης της μυθολογίας της, η Ιλιάδα κάνει τη ρητή, εμφατική χρήση των ιδιοτήτων της ως μητέρας τροφού – κουροτρόφου - και προστάτιδας. Για να το θέσουμε διαφορετικά, αυτή η όψη της μυθολογίας της Θέτιδας - η μητρική, προστατευτική της δύναμη - έτσι όπως προσαρμόζεται στην Ιλιάδα, αναδεικνύει μία από τις κεντρικές ιδέες του έπους, την αδυναμία, ακόμα και του μέγιστου των ηρώων. Ημίθεος όπως είναι ο Αχιλλέας, δεν μπορεί να αποφύγει το θάνατο. Ταυτόχρονα, η Ιλιάδα στρέφει την προσοχή μας στο ρόλο της Θέτιδας στο θεογονικό μύθο της διαδοχής. Με αυτόν τον τρόπο, βέβαια, το έπος αυτό καθορίζεται, προβάλλοντας, επιπλέον, έναν από τους σκοπούς του, που είναι η αφήγηση του θεογονικού μύθου και των λεπτομερειών της διαδικασίας διαδοχής στο πάνθεον του Ολύμπου.

Ο Πίνδαρος στην Ισθμιακή Ωδή 8 αποκαλύπτει τη Θέτιδα ως μορφή με κοσμικές δυνατότητες, της οποίας η ύπαρξη και μόνον υπόσχεται βαθύτατες συνέπειες για τους Θεούς. Όχι μόνο παράγει τη σύγκρουση μεταξύ του Δία και του Ποσειδώνα εξαιτίας της αγάπης τους για εκείνην, αλλά η δυνατότητά της να φέρει έναν υιό σπουδαιότερο από τον πατέρα του, απειλεί ολόκληρη τη θεία τάξη. Ο ανταγωνισμός που ξεσηκώνεται ανάμεσα στον Δία και τον Ποσειδώνα, λόγω της αγάπης τους για εκείνη, δεν έχει προηγούμενο αλλά η σημαντικότερη ισχύς της δε βρίσκεται εκεί. Η Θέμις συμβουλεύει το Δία και τον Ποσειδώνα να μη νυμφευτούν τη Θέτιδα, όχι γιατί θεωρεί πως ο ανταγωνισμός τους μπορεί να αποβεί μοιραίος, αλλά, μάλλον, διότι ένας τέτοιος γάμος μεταξύ της Θέτιδας και οποιουδήποτε Ολύμπιου («ανάμεσα στους αδελφούς του Δία») θα ήταν, αφ'εαυτού, καταστροφικός. Αν το θέμα ήταν, απλώς, να τελειώσει η σύγκρουση μεταξύ των αδελφών, τότε η λύσις θα ήταν να αποδοθεί η Θέτις σε έναν από τους δύο. Αν παντρευόταν τον έναν, η Θέτις, τότε ο άλλος δε θα μπορούσε να την πλησιάσει και η σύγκρουση θα σταματούσε οπότε η πιθανότητα να υπάρξει εκ νέου ανταγωνισμός δε θα υπήρχε ούτε ως πιθανότητα. Όμως, αυτό που φοβάται η Θέμις είναι περισσότερο η «εξορία» του Δία από έναν πιθανό διάδοχο, ισχυρότερο του ιδίου, αποτέλεσμα, δηλαδή, πεταλισμού. Η Θέμις, φύλακας της κοινωνικής τάξης, προσπαθεί, προφανώς, όχι μόνο να αποτρέψει μια φιλονικία που προκαλείται από κάποια ερωτική αντιζηλία μεταξύ αδελφών (φιλονικία πάντα αναστρέψιμη), αλλά ένα καταστροφικό νείκος (φιλονικία) σε κλίμακα διαδοχής γενεών. Αυτό είναι που η Θέτις έχει τη δύναμη να προκαλέσει και εδώ θεμελιώνεται η δύναμή της έναντι των θεωρητικά υπέρτερων Ολύμπιων θεών.

Η συντριπτική υπεροχή της Θέτιδας, όπως αποκαλύπτει ή 8η Ισθμιακή Ωδή, αποτελεί τον πυρήνα του Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Στην τραγωδία η Γαία (προσδιορισμένη ως Θέμις) γνωστοποιεί στον υιό της Προμηθέα το μυστικό της μελλοντικής συντριβής του Δία: ότι, δηλαδή, η Θέτις, με την οποία ο Δίας σχεδιάζει «να ενωθεί», πρόκειται να γεννήσει ένα τέκνο το οποίο θα είναι δυνατότερο από τον πατέρα του. Είναι αυτή η απειλή την οποία υπαινίσσεται ο Προμηθέας, με αυξανόμενη σαφήνεια, σε ολόκληρη την τραγωδία. Τούτη η γνώση είναι, παράλληλα, η ασφάλειά του στην προσπάθειά του να δεσμεύσει τον Δία. Αν και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι τον τρόπο με τον οποίο η κατοχή αυτής της γνώσης μπορεί να είχε εξυπηρετήσει τον Προμηθέα στην τριλογία συνολικά, μπορούμε να πούμε ότι η πλοκή και η δραματική ένταση του Προμηθέα Δεσμώτη οργανώνεται γύρω από τη γνώση των Τιτάνων ότι η Θέτις είναι η απάντηση στη μόνη ερώτηση που απασχολεί τον Δία. Το μυστικό της Θέτιδας παρουσιάζεται στον Προμηθεά Δεσμώτη ως αναπόφευκτα συνδεδεμένο με την επιβίωση του Δία: η διακυβέρνησή του και το μέλλον του είναι εγκλωβισμένα στη μοιραία δύναμή της. Παρόλο που ο κίνδυνος ενάντια στον Δία από την απόπειρα της Ήρας, της Αθηνάς και του Ποσειδώνα (1.396) αποτράπηκε από τη Θέτιδα, είναι η ίδια που παρουσιάζεται ως μέγιστη πρόκληση ενάντια στην υπεροχή του, σύμφωνα με το μύθο όπως συναντάται στον Πίνδαρο και τον Αισχύλο. Η φράση της Ιλιάδας (στίχος 1.404) περιγράφει τον Αχιλλέα μέσα στα πλαίσια αυτής της παράδοσης της πάλης των επερχόμενων γενεών με τις προηγούμενες.

Ήρωες Ημίθεοι

Η Ιλιάδα, λοιπόν, μας δίνει μια φαινομενικά ασυμβίβαστη εικόνα. Πώς μπορεί να συμφιλιωθεί η κοσμική δυνατότητα της Θέτιδας με το περιορισμένο status της στην Ιλιάδα; Η αρχική μας εντύπωση είναι πως πρόκειται για θεότητα δεύτερης τάξης, της οποίας η θέση είναι κατώτερη από εκείνη των σημαντικότερων θεοτήτων του έπους. Η εκφρασμένη θλίψη της και η επαναλαμβανόμενη αδυναμία της μπροστά στην οδύνη του υιού της, την κάνουν να φαίνεται ευάλωτη με έναν τρόπο που δεν προσιδιάζει στους θεούς. Σε σύγκριση με την αγωνία της Θέτιδας, ένα επεισόδιο, όπως ο τραυματισμός της Αφροδίτης στην Ραψωδία Ε’ (334ff.), είναι παροδικό, και χρησιμεύει για να διευκρινίσει, απλώς, ότι οι Ολύμπιοι θεοί βρίσκονται πέρα από τον πρόσκαιρο ανθρώπινο πόνο. Δεν υπάρχει τίποτα, οπουδήποτε στην αθάνατη σφαίρα της Ιλιάδας, συγκρίσιμο με την περίλυπη απομόνωση της Θέτιδας.

Η λύση που υπονοείται στη μυθολογία της Θέτιδας, προϋποθέτει μια σχέση μεταξύ της σταθερότητας της θείας τάξης και της μεταβλητότητας της ανθρώπινης τάξης, όπου κάθε γενεά πρέπει να δημιουργεί την επόμενη. Νύξεις που υπενθυμίζουν την εχθρότητα και τον ανταγωνισμό μεταξύ των Θεών, λοιπόν – ακόμα και αν υπογραμμίζουν, απλώς, το ρόλο των Θεών ως θεατών στα ανθρώπινα πάθη - συνδέουν τη θεία και την ανθρώπινη φύση με μια βαθιά αμοιβαία σχέση. Ο καρπός της σχέσης του θεϊκού με το ανθρώπινο είναι, σχεδόν, πάντα στην παγκόσμια μυθολογία, ο «ημίθεος ήρωας», δηλαδή, ο άνθρωπος που αναζητά, μέσω της ανάληψης και της εκπλήρωσης του ηρωικού προτύπου, τη θεϊκή του φύση. Είναι, λοιπόν, αδύναμη η Θέτις στην προστασία της ή, απλώς επιζητώντας την πραγματική αθανασία του υιού της, τον ρίχνει ξανά στη μάχη; Η ουσία εδώ δεν είναι να αποφύγει ο ήρωας το θάνατο, αλλά να ζήσει σύμφωνα με τους κανόνες της ηρωικής ζωής. Τότε μόνο το αναπόφευκτο τέλος γίνεται ανάληψη στους μεγάλους ουρανούς των Ολύμπιων θεών.

Δείτε επίσης

• Η αρπαγή της Θέτιδος (Αρχαιολογικά Μουσεία Βερολίνου αρ. F 2279) και Η αρπαγή της Θέτιδος (Κρατική Αρχαιολογική Συλλογή Μονάχου αρ. 2648)
• Ο αστεροειδής 17 Θέτις, που ανακαλύφθηκε το 1852, πήρε το όνομά του από τη μυθική αυτή μορφή.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

• Κ. Κερένυι, Η μυθολογία των Ελλήνων, Εστία, Αθήνα χ.χ.
• Slatkin, Laura M., The Power of Thetis: Allusion and Interpretation in the Iliad, Berkeley: University of California Press, 1991.
• P. Friedrich, The Meaning of Aphrodite, (Chicago, 1978).
• D. D. Boedeker, Aphrodite's Entry into Greek Epic, (Leiden, 1974).
• David B. Monro and Thomas W. Allen, (eds), Homeri Opera in five volumes, Oxford, Oxford University Press. 1920.
• Köhnken, «Gods and Descendants of Aiakos in Pindar's Eighth Isthmian Ode», BICS 22 (1975): 33 n. 19.
• B. Drachmann, ed., Scholia vetera in Pindari carmina, (Leipzig, 1927).
• P. Vidal-Naquet, «Le chasseur noir et l'origine de l'éphébie athénienne», Économies-sociétés-civilisations, 23 (1968).