Ζήνων (τραγωδία)

Ο Ζήνων είναι τραγωδία του 17ου αιώνα από άγνωστο συγγραφέα. Παραδίδεται από ένα μόνο χειρόγραφο, τον Νανιανό κώδικα (Codex Nanianus), που περιέχει έργα του κρητικού θεάτρου και από την πρώτη δημοσίευσή του από τον Κωνσταντίνο Σάθα θεωρήθηκε κρητικό έργο. Τις τελευταίες δεκαετίες η κρητική προέλευσή της τραγωδίας αμφισβητήθηκε και υποστηρίχθηκε η επτανησιακή καταγωγή της. Αναφέρεται στον βυζαντινό αυτοκράτορα Ζήνωνα, τα εγκλήματα που διέπραξε μαζί με τον ξάδερφό του Λογγίνο, με σκοπό να αποκτήσουν την εξουσία και την τραγική κατάληξή του, όταν ανατράπηκε από τον στρατό και χτίστηκε ζωντανός σε τάφο. Μαρτυρείται παράσταση του έργου στη Ζάκυνθο το 1683, η οποία φαίνεται πως συνδέεται με την ίδρυση ενός ιησουιτικού σεμιναρίου στο νησί (1680), επομένως πρόκειται για περίπτωση ανάλογη των θεατρικών παραστάσεων σε ιησουιτικούς κύκλους στα νησιά του Αιγαίου της ίδιας περιόδου.

Δομή και υπόθεση

Η πρώτη πράξη ξεκινά ενώ ο Ζήνων έχει θανατώσει τον αυτοκράτορα Βασιλίσκο Α΄. Εμφανίζεται αρχικά το φάντασμα του νεκρού αυτοκράτορα που καλεί τους θεούς να τιμωρήσουν τον Ζήνωνα. Στη συνέχεια παρουσιάζεται στη σκηνή ο Ζήνων, μαζί με έναν αστρολόγο ο οποίος προαναγγέλλει τον τρόπο θανάτου του, με αποτέλεσμα να χάσει τη ζωή του. Έπειτα ο Ζήνων εμφανίζεται να υπόσχεται στον ξάδερφό του Λογγίνο να του προσφέρει τη συμβασιλεία, αφού εξοντώσουν τον νόμιμο συμβασιλέα Βασιλίσκο Β΄. Τα σχέδιά τους αποτυγχάνουν στο συμβούλιο που ακολουθεί, εξαιτίας της αντίρρησης του πατρίκιου Πελάγιου που προσβάλλει τον Λογγίνο.

Στις αρχές της επόμενης πράξης αρχίζει να εξυφαίνεται η συνωμοσία του αυλικού Αναστάσιου, ο οποίος πληροφορείται για την προφητεία του αστρολόγου και τον σκοπό του Λογγίνου να τον θανατώσει. Ο Αναστάσιος αποφασίζει να μεθοδεύσει εξέγερση κατά του Ζήνωνα, με σκοπό να στεφθεί ο ίδιος αυτοκράτορας. Με αφορμή την άφιξη του στρατηγού Αρμάκιου, πατέρα του συμβασιλιά Βασιλίσκου, αποφασίζει μαζί με τον Ουρβίκιο να προκαλέσουν τη θανάτωση του Αρμάκιου και του Πελάγιου για να στρέψουν τον λαό σε εξέγερση.

Ο Ουρβίκιος στήνει παγίδα στον Αρμάκιο προτρέποντάς τον να επιτεθεί στον Ζήνωνα, προειδοποιεί όμως ταυτόχρονα τον αυτοκράτορα και στην τρίτη πράξη η απόπειρα του στρατηγού αποτυγχάνει και ο Λογγίνος διατάζει τη θανάτωσή του. Ο Ουρβίκιος και ο Αναστάσιος εκμεταλλεύονται τη διάδοση του θανάτου του στρατηγού για να πάρουν τον στρατό με το μέρος τους, μοιράζοντάς τους χρήματα που είχε διατάξει ο Ζήνων να μοιραστούν για να εξασφαλίσει την εύνοιά τους, αλλά παρουσιάζοντάς τα ως προερχόμενα από τον Αναστάσιο, με σκοπό να κερδίσουν την υποστήριξη του στρατού προς αυτόν.

Στην τέταρτη πράξη παρουσιάζονται οι μεθοδεύσεις του Λογγίνου για την εξόντωση του Πελάγιου, ο οποίος δικάζεται και σκοτώνεται ως ειδολωλάτρης. Στην πέμπτη πράξη, ενώ ο Ζήνων και ο Λογγίνος γιορτάζουν σε συμπόσιο την εξόντωση των βασικών εχθρών τους, ο Αναστάσιος και ο Ουρβίκιος οργανώνουν την επίθεση του στρατού εναντίον του παλατιού και μεθούν τον Ζήνωνα ώστε να μην μπορεί να αντιδράσει. Ο στρατός επιτίθεται, συλλαμβάνει τον αυτοκράτορα και τον χτίζει ζωντανό σε έναν τάφο, και αργότερα σκοτώνει και τον Λογγίνο. Το έργο τελειώνει με τον Ζήνωνα να συνέρχεται, να αντιλαμβάνεται τι έχει συμβεί και να μετανοεί λίγο πριν πεθάνει. Στον επίλογο εκφράζεται η πεποίθηση ότι παρόμοια θα είναι η τύχη όσων μοναρχών ή αρχηγών συμπεριφέρονται με φιλοδοξία και σκληρότητα.

Χαρακτήρας

Η τραγωδία είναι γραμμένη σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους, αλλά παρεμβάλλονται και κάποια τραγούδια με διαφορετικά στιχουργικά σχήματα: ιαμβικοί ενδεκασύλλαβοι και επτασύλλαβοι, τροχαϊκοί οκτασύλλαβοι, σε εξάστιχες και οκτάστιχες στροφές. Η βασική θεματολογία είναι η αστάθεια της μοίρας των ισχυρών και η τιμωρία της αμαρτίας, της αλαζονείας και της φιλοδοξίας.

Το έργο διαφοροποιείται από τις κλασικιστικές δραματικές συμβάσεις των άλλων δύο τραγωδιών του κρητικού θεάτρου (Ερωφίλη και Βασιλεύς ο Ροδολίνος): δεν υπάρχουν χορικά στο τέλος των πράξεων και δεν τηρείται η ενότητα χώρου. Έμφαση δίνεται στην εξέλιξη της πλοκής. Οι μονόλογοι είναι πολύ περιορισμένοι σε αριθμό και σε έκταση σε σχέση με τα άλλα κρητικά έργα, οι ρόλοι είναι περισσότεροι και οι σκηνές πολυπρόσωπες. Από αισθητική άποψη το έργο ακολουθεί την τεχνοτροπία του μπαρόκ και ειδικότερα ανήκει στην ομάδα έργων ιστορικής δράσης, που εμπνέονται δηλαδή από ιστορική θεματολογία. Το στοιχείο της βιαιότητας και της φρίκης είναι πολύ έντονο, ενώ συχνά εμφανίζονται και υπερφυσικά στοιχεία (φαντάσματα, οπτασίες). Η λογοτεχνική επεξεργασία της γλώσσας και της στιχουργίας υστερεί σε σχέση με τα άλλα κρητικά έργα: εμφανίζονται συχνά χασμωδίες και ατελείς ομοιοκαταληξίες. Αντίθετα με τα άλλα έργα του κρητικού θεάτρου, το κυρίαρχο στοιχείο δεν είναι το λογοτεχνικό ύφος, αλλά τα δραματικουργικά πλεονεκτήματα: πλούσια δράση και εντυπωσιακό θέαμα, με χορό, παντομίμες μάχης, μουσική και σκηνικά εφέ, στοιχεία που μαρτυρούν ότι ο συγγραφέας του είχε θεατρικές γνώσεις και πείρα.

Άμεσο πρότυπο είναι το λατινικό δράμα Zeno του ιησουίτη μοναχού Joseph Simons (1595- 1671), που παραστάθηκε για πρώτη φορά το 1631, τυπώθηκε το 1648 και διασκευάστηκε επίσης στα γερμανικά, αγγλικά και δύο φορές στα ιταλικά. Ήταν ένα από τα πιο γνωστά ιησουιτικά έργα της ευρωπαϊκής δραματουργίας της εποχής. Ο άγνωστος συγγραφέας του ελληνικού δράματος το ακολουθεί αρκετά πιστά, με εξαίρεση την απλοποίηση κάποιων σκηνών ή τη μεταφορά τους σε άλλα σημεία του έργου και κάποιες αλλαγές στην παρουσίαση της ψυχολογίας των προσώπων.

Φιλολογικά προβλήματα

Με βάση τα υπάρχοντα ερευνητικά δεδομένα, αναμφισβήτητα το έργο γράφτηκε μετά το 1631, όταν και γράφτηκε και παραστάθηκε για πρώτη φορά το πρότυπο. Αντιθέτως δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια ο τόπος γραφής. Αρχικά θεωρήθηκε αναμφισβήτητο το γεγονός ότι επρόκειτο για κρητικό έργο, που γράφτηκε στην Κρήτη πριν από το 1669. Η κρητική καταγωγή της τραγωδίας αμφισβητήθηκε από τον Σπ. Ευαγγελάτο ο οποίος εντόπισε μαρτυρία για παράσταση του έργου στη Ζάκυνθο το 1683 (στοιχείο που συμφωνεί με την αφιέρωση που υπάρχει στον πρόλογο προς τον Paolo Minio, γενικό προβλεπτή της Ζακύνθου από το διάστημα 1681-1683). Ο Ευαγγελάτος υποστήριξε ότι ο Ζήνων γράφτηκε το 1682 από Κεφαλλονίτη ποιητή, με επιχειρήματα το γεγονός ότι η αφιέρωση του προλόγου δεν φαίνεται να είναι μεταγενέστερη προσθήκη και επίσης τα πολλά επτανησιακά διαλεκτικά στοιχεία του κειμένου που δεν μπορούν να αποδοθούν απλώς στην αντιγραφή από επτανήσιο (όπως συνέβη με άλλα κρητικά έργα), γιατί είναι οργανικά δεμένα με το κείμενο . Τη σύνδεση του συγγραφέα με τα επτάνησα αποδέχονται και οι τελευταίοι εκδότες του έργου, που το χαρακτηρίζουν «κρητοεπτανησιακό», υποστηρίζοντας ότι γράφτηκε πιθανότατα από κρητικό συγγραφέα που είχε καταφύγει στα Επτάνησα μετά την κατάληψη της Κρήτης το 1669, γεγονός που δικαιολογεί τον εντονότερα κρητικό παρά επτανησιακό διαλεκτικό χαρακτήρα. Κατ' άλλους όμως το θέμα παραμένει ανοιχτό και η τραγωδία εξακολουθεί να συγκαταλέγεται στην ομάδα των κρητικών τραγωδιών. Η κρητική τραγωδία Ζήνων βασίζεται στο ομώνυμο λατινικό δράμα του Άγγλου ιησουίτη Joseph Simons. Από τη συστηματική παραβολή των δύο κειμένων διαπιστώνεται ότι ο ανώνυμος κρητικός ποιητής ακολούθησε πιστά το πρότυπό του ως προς το γενικό διάγραμμα της υπόθεσης, τις λεπτομέρειες της σκηνικής διάρθρωσης, την ανάπτυξη των ιδεών των ηρώων και την παρουσίαση των συναισθηματικών τους καταστάσεων. Προκειμένου, ωστόσο, να ανταποκριθεί στις πνευματικές απαιτήσεις και τις δεκτικές ικανότητες του κοινού του, αναγκάστηκε να θυσιάσει ορισμένα κλασικά στοιχεία της λόγιας παράδοσης, να παραλείψει δυσνόητες για τους συγχρόνους του μυθολογικές αναφορές και να εμπλουτίσει το σύνθεμά του με τον επιγραμματικό και παροιμιακό τόνο της λαϊκής γλώσσας και διανόησης, εισάγοντας εκφράσεις που απαντώνται σε δημώδη άσματα και σε άλλα έργα της κρητικής λογοτεχνίας.

Βασική βιβλιογραφία

• Σπ. Ευαγγελάτος, «Χρονολόγηση, τόπος συγγραφής του Ζήνωνος και έρευνα για τον ποιητή του», Θησαυρίσματα 5 (1968) 177-203.
• Β. Πούχνερ, «Εισαγωγή στα προβλήματα του Ζήνωνα», στο: Μελετήματα θεάτρου. Το κρητικό θέατρο, εκδ. Χ. Μπούρα, Αθήνα 1991, σελ. 503-521
• Ζήνων. Κρητοεπτανησιακή τραγωδία (17ου αιώνα), επιμέλεια Στυλιανός Αλεξίου-Μάρθα Αποσκίτη, στιγμή, Αθήνα 1991 (Εισαγωγή των εκδοτών στις σελ. 15-101).
• Β. Πούχνερ, «Τραγωδία», στο Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, επιμ. D. Holton, Μετάφρ. Ν. Δεληγιαννάκη, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997, σελ. 157-193.
• Φ.Κ. Μπουμπουλίδης: «Λαϊκά στοιχεία εν τω Ζήνωνι», Κρητικά Χρονικά, τόμ. 7 (1953),σελ. 127-137
• Φ.Κ. Μπουμπουλίδης: «Το πρότυπον του Ζήνωνος», Κρητικά Χρονικά, τόμ. 9 (1955),σελ.7-71