Αμαριανό Ηρακλείου

Αμαριανό
Ο κεντρικός δρόμος του χωριού και ο ναός του Αγίου Ευσταθίου
Αμαριανό Αμαριανό
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Κρήτης
Περιφερειακή Ενότητα	Ηρακλείου
Δήμος	Μινώα Πεδιάδος
Δημοτική Ενότητα	Καστελλίου
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Κρήτη
Νομός	Ηρακλείου
Υψόμετρο	530
Έκταση	6,581 (η κοινότητα)
Πληροφορίες
Παλαιά ονομασία	Αμαριανώ

Το Αμαριανό (επίσημα: Αμαριανόν) ήταν χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητας του Δήμου Μινώα Πεδιάδος στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου της Κρήτης. Ανήκε στην Επαρχία Πεδιάδος.

Τοπογραφικά του οικισμού

Η θέση του είναι στους πρόποδες του υψώματος Αφέντης (υψόμετρο 1.578 μ.) του ορεινού συγκροτήματος της Δίκτης (ορθότερο πάντως Δίκτυ καθώς το επίθετο της Θεάς Αρτέμιδας στην οποία είναι αφιερωμένο το όρος κατά τους αρχαίους συγγραφείς (Ευριπίδης "Ιφιγένεια εν Ταύροις" είναι Δίκτυννα. “ω παι τας Λατούς Δίκτυνν’ ουρεία” (Ευρ. Ιφιγ. εν Ταύροις, 126)).

Πληθυσμός

Μόνιμος

Έτος	Πληθυσμός
1991	274
2001	318
2011	159

Πραγματικός (de facto)

Έτος	Πληθυσμός
1961	403
1971	360
1981	308
1991	280
2001	321
2011	156

Η ονομασία του οικισμού

Οι παλαιότερες γραφές του χωριού είναι (εν) Αμαριανώ (δοτική; ή Των Αμαριανών;) και Αμαριανό(ν) (ουδ.). Θεωρείται λοιπόν το χωριό "των Αμαριανών", δηλαδή κατά μια άποψη των κατοίκων προερχομένων από το χωριό Αμάρι Ρεθύμνου, οι οποίοι μετακινήθηκαν τον καιρό της Βενετοκρατίας προς το σημερινό χωριό Αμαριανό (Σπανάκης 1971, σελ. 514 και του ιδίου 1991, βλέπε λέξη), απ' όπου και το όνομα. Πως μπορεί όμως να δικαιολογηθεί η ύπαρξη παλαιότερων μνημείων στο χώρο του Αμαριανού, αν ο οικισμός δημιουργήθηκε την Ενετοκρατία με αυτό το όνομα;

Κατά μια άλλη άποψη όμως, η οποία φαίνεται και η πιθανότερη, θεωρείται ότι η ονομασία του Αμαριανού προέρχεται από την Ομηρική λέξη ΑΜΑΡΑ, που σημαίνει αυλάκι, χαντάκι, αγωγό νερού. Στο Αμαριανό Ηρακλείου υπήρχε πολύ νερό και υπάρχει νερό, αν κρίνουμε από τα υδρευτικά και αρδευτικά έργα στο χώρο. Το νερό αυτό από κάποια «αμάρα» θα διέφευγε, ειδάλλως έπρεπε να σχηματιστεί κάποια λίμνη, αλλά τέτοια λίμνη, όπως πχ. του Κουρνά, δεν υπάρχει. Άρα υπήρχε αμάρα (αυλάκι, αγωγός) για την απορροή των υδάτων. Σύμφωνα λοιπόν με το δεδομένο αυτό, το τοπωνύμιο μπορεί να παράγεται απευθείας από την ομηρική λέξη αμάρα. Έτσι, ο κάτοικος της αμάρας είναι ο Αμαριανός (όποως θα τον προσφωνούσαν οι άλλοι) και ο οικισμός είναι των Αμαριανών ή απλά το Αμαριανό (Κορναράκης 1995 και 2011).

Ο καθηγητής Γεώργιος Κορναράκης για την ονομασία του οικισμού Αμαριανού γράφει στο βιβλίο του : Οι Αμαριανοί κατά την πρώτη άποψη φέρεται να είναι οι κάτοικοι οι προερχόμενοι από το χωριό Αμάρι Ρεθύμνου, οι οποίοι μετακινήθηκαν τον καιρό της Βενετοκρατίας προς το σημερινό χωριό Αμαριανό (Σπανάκης 1971, σελ. 514 και του ιδίου 1991, βλέπε λέξη), απ' όπου και το όνομα. Το χωριό Αμαριανώ είναι ο οικισμός των Αμαριανών, το μεταγενέστερο Αμαριανό. Αναφέρεται σε έγγραφα μεταξύ των ετών 1394 - 1399 μ.Χ. Amariano και Mariano, (El. Santschi, Regestes des arrêts etc., σελ. 220, 1394, σελ. 341, 1395, σελ. 364, 1399, σελ. 387).

Εάν θεωρηθεί ότι το όνομά του το πήρε από το χωριό Αμάρι Ρεθύμνης, το ίδιο το Αμάρι από πού άραγε πήρε το όνομα αυτό; Στα πλαίσια της ιστορικής έρευνας όσον αφορά τους παραπάνω ισχυρισμούς, διαπιστώσαμε τα παρακάτω. Σε άρθρο του Δ. Παπαδήμου στο περιοδικό Ηώς με τίτλο «Υδρογραφία Κρήτης» αναφέρονται (Ηώς 1964, έτος 7ον, τεύχ. 76-85, σελ. 29) τα εξής:

«Ένδειξις περί της εκτελέσεως έργων υδατοοικονομίας εις την Κρήτην ημπορεί να προέλθη από την ονομασίαν του χωρίου και της επαρχίας Νευς Αμάρι. Από την ονομασίαν του χωρίου έχει πάρει και το όνομά της ολόκληρος η επαρχία που καταλαμβάνει έκταση δύο κοιλάδων τας οποίας διασχίζουν δύο ποταμοί, οι Ληγιώτης και Σμηλιανός. Οι ποταμοί αυτοί ενούμενοι εις ένα ρεύμα αποκαλούμενον “Πλατύς ποταμός” εκβάλλουν εις την Αγ. Γαλήνην. Έτσι η περιοχή αύτη αρδευομένη από τα νερά των είναι εξαιρετικά καρποφόρος. Η ύπαρξις των ποταμών τούτων και κατά τους αρχαίους χρόνους μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι επωφελώς θα εχρησιμοποιήθησαν τα ύδατά των διά την άρδευσιν της πεδιάδος. Είναι συνεπώς ενδεχόμενον να έγιναν ανάλογα έργα και μάλιστα αρδευτικαί διώρυγες διά την μεταφοράν και διανομήν των υδάτων των δύο ποταμών. Αι διώρυγες αρδευτικαί ή αποστραγγιστικαί καθώς και οι τον αυτόν σκοπόν υπηρετούντες χάνδακες ή οχετοί ονομάζονται παρά του Ομήρου Αμάραι. Συνεπώς η ονομασία του χωρίου και της επαρχίας Νευς Αμαρίου Κρήτης ημπορεί να έχει την προέλευσίν της από έργον τεχνικόν το οποίον θα ήτο τουλάχιστον δίκτυον αποστραγγίσεως και αρδεύσεως της πεδιάδος και του οποίου ίχνη πιθανόν να μη ανεζητήθησαν ή να μη ανευρέθησαν έως σήμερον. Αποκλείεται καθ’ ημάς η εκδοχή ότι η ονομασία του χωρίου και της περιοχής να οφείλεται εις Ιταλόν άρχοντα (Amaro;) προεστώτα ταύτης».

Από την παραπάνω ανάλυση προτείνεται ότι η ονομασία του Αμαρίου προέρχεται από την Ομηρική λέξη αμάρα, που σημαίνει αυλάκι, χαντάκι, αγωγό νερού. Τέτοιες αμάρες φέρεται να είχαν ανοίξει στην περιοχή, ως τεχνικό έργο, απ΄ όπου πήρε και το όνομα ολόκληρη η περιοχή. Το όνομα αυτό ίσως δόθηκε μετά τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο, αφού μέχρι τότε ονομαζόταν Επάνω Σύβριτος, ονομασία που απαντάται και στα πρώιμα χρόνια της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, όπως γνωρίζουμε από τη διοικητική οργάνωση που έκαναν οι Ενετοί στην Κρήτη το 1211. Στην περιοχή (sexterio) του Καστέλλου (Kastello) περιλαμβάνεται και η περιοχή Επάνω Συβρίτου, που δεν είναι άλλη από τη σημερινή επαρχία Αμαρίου.

Σύμφωνα με τα ανωτέρω, αναφορικά με τα όσα σχετίζονται με την ονομασία του Αμαρίου Ρεθύμνης, θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν υπήρχε ή αν υπάρχει ανάλογη αιτία για την ονομασία του Αμαριανού, πριν σπεύσουμε να προκρίνουμε την άποψη ότι προήλθε από κατοίκους του Αμαρίου Ρεθύμνης οι οποίοι εγκατεστάθησαν σ’ αυτό το χώρο, όπου και ίδρυσαν οικισμό. Με τη μέθοδο της αναλογίας προτείνονται κάποιες απόψεις. Τα ερωτήματα που θα μπορούσαν να τεθούν για διαλεύκανση του ζητήματος είναι τα παρακάτω:

• Α) Είτε υπήρχε ή υπάρχει νερό που θα μπορούσε να είναι πρόβλημα για την περιοχή του Αμαριανού, (όπως υπήρξε για το Αμάρι, το οποίο πλημμύριζε), είτε το χρησιμοποιούσαν ή το χρησιμοποιούν για άρδευση. Μήπως εξαιτίας του νερού θα είχε σχηματιστεί αμάρα, όπου και δημιούργησε ο άνθρωπος οικιστική εγκατάσταση, η οποία θα έπαιρνε το όνομα της αμάρας;
• Β) Υπάρχουν γλωσσικά στοιχεία που να έχουν συγγένεια με όμοια της περιοχής Αμαρίου Ρεθύμνης και να φαίνεται συσχετισμός των δύο οικισμών από αυτά; Υπάρχουν γλωσσικά στοιχεία που επιβίωσαν στο Αμαριανό από την εγκατάσταση εκεί των κατοίκων του Αμαρίου; π.χ. είπαν ποτέ την ελιά > ελέ;
• Γ) Υπάρχουν λαογραφικά στοιχεία όμοια, ή οικογενειακά επίθετα όμοια ανάμεσα στους δύο οικισμούς;
• Δ) Αν υποθέσουμε ότι αυτοί που εγκαταστάθηκαν από το Αμάρι στο Αμαριανό ήταν αγροτοποιμένες, θα χρησιμοποιούσαν κάποιους αγροτοποιμενικούς όρους. Υπάρχουν επιβιώσεις τέτοιων όμοιων όρων ανάμεσα στους δύο οικισμούς στη γεωργική και ποιμενική ορολογία; Είπαν ποτέ την κοπριά > κοπρέ;
• Ε) Τέλος, διαπιστώθηκαν έθιμα όμοια μεταξύ του Αμαρίου και του Αμαριανού;

Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα δεν είναι εύκολο εγχείρημα, με δεδομένο ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί έρευνα προς την κατεύθυνση αυτή. Επομένως, χωρίς έρευνα η άποψη ότι το Αμαριανό προέρχεται από το Αμάρι είναι ατεκμηρίωτη και ως τέτοια μπορεί να ανατραπεί. Ακόμη και ο χρόνος που έχει μεσολαβήσει είναι ικανός να έχει φέρει τη λήθη στα γλωσσικά. Ωστόσο, η σύγκριση είναι η μόνη ενδεδειγμένη οδός, για να οδηγηθεί η σκέψη στην αλήθεια. Ερευνώντας αν αναλογικά υπήρχαν οι ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες που οδήγησαν στο να ονομαστεί το Αμάρι του Ρεθύμνου, διαπιστώνονται τα ακόλουθα:

Η βρύση του Αμαριανού, στην κεντρική πλατεία

Παρομοίως και στο Αμαριανό Ηρακλείου υπήρχε και υπάρχει νερό, αν κρίνουμε από τα υδρευτικά και αρδευτικά έργα στο χώρο. Το νερό αυτό από κάποια «αμάρα» θα διέφευγε, ειδάλλως έπρεπε να σχηματιστεί κάποια λίμνη. Τέτοιο θέμα δεν υφίσταται, άρα υπήρχε αμάρα (αυλάκι, αγωγός) για την απορροή των υδάτων. Σύμφωνα λοιπόν με το δεδομένο αυτό, το τοπωνύμιο μπορεί να παράγεται απευθείας από την ομηρική λέξη αμάρα. Έτσι, ο κάτοικος της αμάρας είναι ο Αμαριανός και ο οικισμός είναι των Αμαριανών ή απλά το Αμαριανό (Κορναράκης 1995).

Η άποψη που δέχεται ότι η ονομασία του οικισμού Αμαριανό προέρχεται από την ομηρική λέξη αμάρα είναι παράλληλη με την άποψη που υπάρχει για την ονομασία του Αμαρίου. Οι ίδιοι λόγοι που πιστεύεται ότι έδωσαν την ονομασία στο Αμάρι, οι ίδιοι λόγοι ισχύουν και για την ονοματοδοσία του Αμαριανού. Για το λόγο αυτό η άποψη ότι πήρε το όνομα από την λέξη αμάρη είναι περισσότερο βιώσιμη, πιο λογική και πιο πιθανή.

Η βρύση το χειμώνα στο Αμαριανό.

Ο πλάτανος στην πλατεία με τη Βρύση στο Αμαριανό.

Η πηγή με την αμάρα της. Μετατράπηκε το 1898 σε δεξαμενή στην κεντρική πλατεία.

1. Τι θα μπορούσαν να υποστηρίξουν όσοι παραδίδουν ότι η ονομασία Αμαριανό οφείλεται σε κατοίκους του με καταγωγή από το Αμάρι στην ύπαρξη παλαιοτέρων ιστορικών ευρημάτων στον οικισμό; (Κορναράκης 1995). Τέτοια ευρήματα είναι ο ναός του Αγ. Ευσταθίου που η ύπαρξή του παλαιότερου όπου χτίστηκε ο σημερινός. Αν δε θεωρήσουμε την επιτύμβια πλάκα του Αγ Γεωργίου (για τους παραπάνω λόγους που αναφέρθηκαν) όχι μεταφερόμενη από τη Λύκτο, αλλά γηγενή του χωριού, τότε η ύπαρξη του χωριού υπάρχει ήδη από τα αρχαία χρόνια. Επίσης υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα εντός του οικισμού τα οποία χρονολογούνται τα ύστερα εθνικά χρόνια ή τα πρώτα χριστιανικά. Τα παραπάνω έχουν ληφθεί υπόψη από όσους δέχονται την καταγωγή του τοπωνυμίου από το Αμάρι; Νέα ευρήματα εντός του οικισμού ενδεχομένως να επέτρεπαν το συμπέρασμα ότι το Αμαριανό υπάρχει από αρχαιοτάτων χρόνων ως οικισμός και δεν το ίδρυσαν ή δεν πήρε το όνομά του από κατοίκους που κατέφυγαν εκεί από το Αμάρι Ρεθύμνου.
2. Και τούτο, διότι ο πρώτος οικισμός βρισκόταν νότια της πλατείας Αμαριανού, γύρω από την περιοχή που υπάρχει ο πολιούχος ναός του Αγ. Ευσταθίου, το κοιμητήριο στην περιοχή Αγ. Γεωργίου (του επικαλούμενου «Μεθυστή»). Η πεποίθηση αυτή γίνεται βεβαιότητα, αν σκεφτούμε την τοπογραφία της περιοχής και ότι ο παλαιότερος οικισμός υπήρχε σε ένα μικρό ύψωμα. Είναι δεδομένο ότι πάνω από τους αρχαιολογικούς τόπους υπήρχε κατά κανόνα ύψωμα. Γίνεται βεβαιότητα, γιατί στον αναφερόμενο χώρο ανασκάφτηκε μια κολώνα ροδαλού μαρμάρου, η οποία και τεμαχίστηκε σε τρία κομμάτια. Στον ίδιο χώρο (πρόθεση της εκκλησίας) βρέθηκε και επιτύμβια πλάκα με επιγραφές προχριστιανικών ονομάτων. Αυτή ίσως βρέθηκε στα ερείπια της Λύκτου, και να μεταφέρθηκε εκεί. Η θαμμένη κολώνα όμως;
3. Η ειδησεογραφία του 2007 έκανε γνωστό ευρύτερα ότι υπάρχει στην Ελλάδα και ένας δεύτερος οικισμός Αμαριανό. Ευτυχής ή δυστυχής συγκυρία, λόγω των πυρκαγιών στην Πελοπόννησο πριν λίγα χρόνια, επέτρεψε να γίνει ευρύτερα γνωστό ένα ακόμη τοπωνύμιο οικωνύμιο Αμαριανό. Πρόκειται για το επίσης οικιστικό τοπωνύμιο Αμαριανό Αργολίδας του Δήμου Μιδέας. Προβάλλει αυτόματα το ερώτημα: Μήπως και αυτό το τοπωνύμιο προήλθε από μετεγκατάσταση ανθρώπων από το χωριό Αμάρι Ρεθύμνης; Αυτή η τυχαία σύμπτωση - ανακάλυψη δίδει την ορθή διάσταση της ονομασίας του τοπωνυμίου Αμαριανό. Αν λοιπόν υποτεθεί ότι το Αμαριανό Ηρακλείου οφείλει την ονομασία του σε αποίκους του Αμαρίου Ρεθύμνης και το Αμαριανό Αργολίδας σε αποίκους του Αμαρίου Ρεθύμνης θα πρέπει να οφείλει την ονομασία του! Ειδεμή, αν το Αμαριανό Μιδέας δεν οφείλει την ονομασία του στο Αμάρι Ρεθύμνης, τότε και το Αμαριανό Πεδιάδος, κατ’ αναλογία, δεν προέρχεται ως τοπωνύμιο από το Αμάρι Ρεθύμνης.
4. Τι συμβαίνει όμως αν υπάρχουν οι ίδιες περιβαλλοντολογικές συνθήκες και για τα δυο τοπωνύμια; Από πληροφορίες που έχουν συλλεχθεί από το δήμο Μιδέας διαπιστώθηκε ότι ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες που υπάρχουν στο Αμαριανό Πεδιάδος υπάρχουν και στο Αμαριανό Αργολίδας. Θεωρείται από τους κατοίκους του ότι μάλλον οφείλει την ονομασία του στην ομηρική λέξη αμάρα, πράγμα που είχε ήδη επισημανθεί.

Ασχολίες των κατοίκων

Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και παράγονται: λάδι, κηπευτικά. Συλλέγονται επίσης αρωματικά φυτά, όπως: Ελελίφασκος (φασκόμηλο), (Α)ρίγανη, Αρισμαρί (δεντδρολίβανο), Αντωναΐδα (είδος άγριας μαντζουράνας) κ.λπ. Ασχολούνται επίσης με τη κτηνοτροφία και παράγουν κτηνοτροφικά προϊόντα, κυρίως τυρί και Ανθότυρο, πράγμα που όπως φαίνεται από τα έγγραφα φαίνεται ότι το έκαναν και επί Ενετοκρατίας (Υπάρχουν έγγραφα που μαρτυρούν γι αυτή την ασχολία). Ακόμη ασχολούνται με την αμπελουργία και παράγουν τόσο σουλτανίνα (παλαιότερα την έκαναν σταφίδα, τώρα μόνο βρώσιμα ή κρασί) και σταφύλια για οινοποίηση (λογάδο) με ποικιλίες όπως: (μαύρα) λιάτικο, κοτσιφάλι, μαντηλάρι, βοϊδομάτικο (σπανιότατη ποικιλία) και (άσπρα): Θραψαθύρι, βιλάνα (πιθανόν ενετικό όνομα από το Villanus=χωρικός, Villani (=χωρικοί) (βλέπε και ιταλικά (Villagio=χωριό), ταχτάς, γρομπόλα (τα δυο τελευταία σπάνιες ποικιλίες). Τελευταία καλλιεργούν και άλλες ποικιλίες που προμηθεύουν τους γεωργούς οι γεωπόνοι όπως καπερνέ κλπ. Κρεβατίνες για επιτραπέζια σταφύλια ροζακί δεν επιχείρησαν να καλλιεργήσουν, αλλά και όσοι καλλιέργησαν δοκιμαστικά, απέτυχαν. Από τα στράφυλλα (τα υπολείμματα της έκθλιψης των σταφυλιών) παράγουν ρακή (η). Η λέξη ρακή παράγεται από τη λέξη ράκος (=έκθλιμμα σταφυλιών, απομεινάρι). Το θηλ. είναι η ρακή. Παλαιότερα υπήρχαν μέχρι και 5 ρακοκάζανα που έβγαζαν ρακή. Μέχρι τη δεκαετία του 70-80 λειτουργούσαν 2 από εκεί και έπειτα κανένα.

Παράσταση Φἀβρικάς από αυτές που υπήραχαν και στο Αμαριανό.

Το προϊόν όμως που έδινε κέρδος και περισσότερο απ΄αυτό ζούσαν οι κάτοικοι του Αμαριανού ήταν το λάδι. Γι αυτό ήδη μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους και την ενσωμάτωση στον Εθνικό Κορμό λειτουργούσαν βιοτεχνίες έκθλιψης του ελαιόκαρπου, οι λεγόμενες "Φάμπρικες". Ήταν αρκετές οι Φάμπρικες στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Στα μέσα του Μεσοπολέμου (1935 περίπου) λειτούργησε το πρώτο εταιρικό εργοστάσιο στο Αμαριανό που κάποτε ελλείψει πετρελαίου (κατά μαρτυρίες παλαιοτέρων) δούλευε η μηχανή με λάδι. Σήμερα υπάρχει στην περιοχή "Πηγάδα" εγκαταλελειμμένο.

Στο χωριό λειτούργησε αγροτικό ιατρείο, αλλά καταργήθηκε επί Χούντας (Κατά μαρτυρίες εντόπιων όταν ήταν γιατρός ο Αγγουριδάκης με ενέργειές του καταργήθηκε το ιατρείο, γιατί δεν ήθελε να μετακινείται στο Αμαριανό από το Καστέλλι όπου διέμενε) και επανιδρύθηκε τη μεταπολίτευση. Σήμερα στελεχώνεται με γιατρό που εξυπηρετεί στις εφημερίες και το Κέντρο υγείας Καστελλίου.

Παλαιότερα οι κάτοικοι του χωριού φαίνεται ασχολούνταν με τη βυρσοδεψία,εξ ου και το τοπωνύμιο "Νταμπακαριό" της περιοχής δυτικά του Αμαριανού.

Η θρησκευτικότητα του οικισμού

Ο δίκλιτος ναός του αγίου Ευσταθίου, πολιούχου του χωριού

Στο χωριό υπάρχουν οι ναοί:

Εντός του οικισμού

1. Του Αγίου Ευσταθίου που γιορτάζεται στις 20 Σεπτεμβρίου και είναι ο πολιούχος του χωριού. Είναι δίκλιτη εκκλησία και το δεξιό κλίτος είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και γιορτάζεται στις 25 Μαρτίου.
2. Του Αγ Αντωνίου που γιορτάζεται στις 17 Ιανουαρίου.
3. Του Αγ Ιωάννου (κοιμητήριο), που γιορτάζεται σε όλες τις γιορτές του Αγ. Ιωάννου.
4. Του Αγ Γεωργίου των Κορνάρηδων ή αλλιώς του Μεθυστή που γιορτάζεται στις 3 Νοεμβρίου. Στη εκκλησία αυτή υπάρχει εντοιχισμένη στην πρόθεση μια επιτύμβια επιγραφή προχριστιανικής περιόδου διότι αναφέροντσαι τρία προχριστιανικά ονόματα γυναικεία η ΛΥΚΑΙΝΑ, η ΔΗΜΑΤΡΙΑ και η ΡΗΤΟΡΙΚΗ αλλά και ένα ανδρικό ο ΚΑΡΟΣ με αναφορά ότι είναι ο σύζυγος της Ρητορικής. Η εκκλησία αυτή χρησιμοποιήθηκε σε παλαιότερους αιώνες ως κοιμητήριο του οικισμού. Υποστηρίζεται από πολλούς ότι η επιτύμβια πλάκα πιθανόν να είχε μεταφερθεί από την παρακείμενη αρχαία πόλη ΛΥΚΤΟ. Ωστόσο και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα του χώρου που προέκυψαν από οικοδομικές εργασίες (δίμετρος περίπου κίονας ροδαλού χρώματος (που κατά την βυζαντινή αρχαιολογία μας παραπέμπει στην πρώτη χριστιανική εποχή) δηλώνουν ότι ο οικισμός είναι πολύ παλαιός. Αυτή η υπόθεση γίνεται πεποίθηση από το γεγονός ότι περιμετρικά του χωριού επισημάνθηκε σε περιοχές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον να υπάρχουν ίχνη ζωής στη περιοχή την Μεσομινωική περίοδο Ι τουλάχιστον, δηλαδή γύρω στο 1900 π.Χ. αλλά και τη Νεολιθική 2800 π.Χ. (στην περιοχή Χωστός Σπήλιος). Ως εκ τούτου, φαίνεται ότι η περιοχή κατοικήθηκε από πολύ παλιά, λόγω του νερού, και η επιτύμβια πλάκα δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι μεταφέρθηκε από τη Λύκτο. Το να μεταφέρθηκε η πλάκα είναι μια υπόθεση που μπορεί και να ισχύει. Το να μεταφέρθηκε όμως η περίπου δίμετρη κολώνα και διαμέτρου περίπου μισό μέτρο που ανασκάφηκε δίπλά από εκεί που βρίσκεται η πλάκα είναι πολύ δύσκολο λόγω και των μεταφορικών της εποχής. Το πιθανότερο είναι ότι ήταν ερείπεια ναού ο οποίος κατέπεσε με κάποιο σεισμό ή καταστράφηκε εποχές που υπήρξε ανωμαλία (Εικονομαχία και επαναστάσεις).
5. Της Αγ. Παρασκευής. Η ίδρυσή της σχετίζεται με τις με την εκδίωξη των νεράιδων της βρύσης του χωριού και τις λαϊκές δοξασίες που υπάρχουν γύρω από αυτές που άλλοτε δρούσαν ως αγαθοποιά πνεύματα και άλλοτε όχι. Το 1898 χτίζεται η βρύση στο Αμαριανό.

Περιμετρικά του οικισμού υπάρχουν τα κάτωθι ξωκλήσια:

Α. Ανατολικά

1. Του Αφέντη Χριστού στην περιοχή Κεφάλι. Εκεί υπήρχε ένας κίονας πιθανόν Μινωικής περιόδου, καθώς φέρει σκαλίσμένα γύρω γύρω κεφάλια ταύρων. Η κολώνα αυτή φυλάσσεται σήμερα στο κτίριο που στεγάζεται ο Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού.

Τοιχογραφία του 14ου αιώνα από την Παναγία την Καρδάκι.

2 Το Γενέσιον της Παναγίας στην περιοχή Καρδάκι, απ' όπου και το προσωνύμιο της Παναγίας Καρδιώτισσα. Γιορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου αλλά και στις 15 Αυγούστου. Είναι κατάγραφος βυζαντινός ναός του 13ου με 14ου αιώνα.

3. Του Αγ. Γεωργίου του Κεφαλιώτη που αναφέρεται γι αυτόν ο J. Gerola στό έργο του. Στο δυτικό μέρος και στο κάτω μέρος του τοίχου υπάρχουν οι κτήτορες απεικονισμένοι σε τοιχογραφία. Στο Βόρειο τοίχο του ναού απεικονίζεται σε παράσταση το μαρτύριο του Αγ Γεωργίου στον τροχό. Γιορτάζεται στις 23 Απριλίου.

Β) Δυτικά

1. Η Αγ. Παρασκευή στο Καροφυλλάτο. Γιορτάζεται στις 26 Ιουλίου. Σχετικά νέος ναός.

2. Η Υπαπαντή του Κυρίου στην περιοχή Καντεργιανό (ή Καντεργιανώ = εκ του επωνύμου Κανδεράκης, το οποίο απαντάται σήμερα στο χωριό Ξιδάς (και νυν Λύττος). Γιορτάζεται στις 2 Φεβρουαρίου. Στην εορτή της ακολουθεί λαϊκό υπαίθριο πανηγύρι, εφόσον το επιτρέπει ο καιρός καθώς είναι Φεβρουάριος και πολλές φορές βρέχει. Για την ημέρα αυτή υπάρχει η λαϊκή ρήση που ακόμα και σήμερα λέγεται από τους κατοίκους του Αμαριανού: "Οι δούλοι αργούν (=δεν εργάζονται), οι μύλοι αργούν και οι γαϊδάροι σκόλη έχουν".

3. Της Ζωοδόχου Πηγής που γιορτάζεται την Παρασκευή της Διακαινησίμου όπου συρρέει κόσμος από τα γύρω χωριά.

Γ) Νότια

Του Αγ. Κωνσταντίνου και της Αγ . Χριστίνας.

Ιστορικά στοιχεία

Ο Χωστός Σπήλιος όπου ανευρέθησαν λείψανα Μινωικής εποχής.

Τα πρώτα ευρήματα ζωής στην περιοχή του Αμαριανού εντοπίστηκαν την Μινωική περίοδο στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται κατ' άλλους "Κισσός" και κατ άλλους "Κουτσάφτη", και ευρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Αμαριανό και Μαθιά. Εκεί υπάρχει σπήλαιο με το όνομα "Χωστός Σπήλιος" και μέσα σε αυτό εντοπίστηκαν από τους αρχαιολόγους αρχαιολογικά λείψανα της Μινωικής περιόδου.

Άλλα ευρήματα αρχαιολογικά της Μινωικής περιόδου εντοπίστηκαν μέσα στο χωριό κατά μαρτυρία κατοίκων αλλά και Ελληνιστικής και πρωτοχριστιανικής περίόδου, όπως μια επιτύμβια επιγραφή στην πρόθεση της εκκλησίας του Αγ Γεωργίου "του Μεθυστή", η οποία κατά την παράδοση ήταν το παλαιότερο νεκροταφείο του χωριού. Παραδίπλα σε οικία του ι. Δραμυτηνού, σε εργασίες ανακαίνισης ανασκάφτηκε κίονας ροδαλού χρώματος πάνω απο δυο μέτρα και ο οποίος τεμαχίστηκε και σήμερα βρίσκεται στην πλατεία του χωριού πάνω σε νεότερα έργα. Κατά μαρτυρίες κατοίκων σε ανασκαφές που έγιναν σε γύρω αγρούς από το ναό του Αγ. Γεωργίου για την θεμελίωση κατοικιών ανευρέθησαν τάφοι προχριστισνικής ή και πρωτοχριστιανικής περιόδου ή και ύστερων χρόνων. Τοπωνύμια επίσης της περιοχής όπως "στα Μάρμαρα" ίσως υποδηλώνουν εγκατάσταση ανθρώπων την κλασική εποχή στο χώρο ή το τοπωνύμιο Ανταλουδιανός φανερώνει εγκατάσταση της περιόδου επικράτησης των Σκαρακηνών στη Κρήτη (Ανδαλούσιοι ονομάζονταν οι Άραβες προερχόμενοι από την περίοχή Ανδαλουσία της Ισπανίας). Σήμερα το τοπωνύμιο "στους Τροχάλους", στην ευρύτερη περιοχή του Ανταλουδιανού, ίσως υποδεικνύει τα ερείπεια του οικισμού αυτού.

Τη δεύτερη βυζαντική περίοδο (που την τελευταία φάση της 1204-1453) η κρήτη είχε καταληφθεί από τους Ενετούς το στίγμα της κατοίκησης του χωριού εντοπίζεται στους τοιχογραφημένους ναούς του Χωριού (Αγ Γεώργιος Κεφαλιώτης, Παναγία στο Καρδάκι, Αφέντης Χριστός στην περιοχή "Κεφάλι" ή "Πάτελα" και "Υπαπαντή" στην περιοχή Καντεριανώ).

Η επαρχία Πεδιάδος την Ενετοκρατία ήταν διηρημένη σε δυο Σεξτέρια:Του Αγ. Παύλου και του Αγ. Μάρκου και περιελάμβανε τους εξής οικισμούς: Αμαριανό, Μαθιά, Rirmacha (Ιρμάχα, Αρμάχα;), Έμπαρος, Μάλια, Αβδού, Ασκοί, Γωνιές, Κράσι, Καριδιώτισσα (Κερά;), και Βόνη (Γάσπαρης, ό.π. σελ 173). Διαπιστώνεται ότι από τον κατάλογο των οικισμών απουσιάζουν ο Ξιδάς (τώρα Λύττος), η Κασταμονίτσα και το Γεράκι που σήμερα είναι οικισμοί της περιοχής.

Ωστόσο, όπως μας πληροφόρησε ο καθηγητής κ. Θ. Δετοράκης σε ομιλία του αλλά και σε βιβλίο του (Το Αμαριανό και ο Άγιός του Μεγαλομάρτυς Ευστάθιος, 2005, σελ. 12) σημειώνει ότι οι πρώτες ειδήσεις επί Ενετοκρατίας της περιοχής βρίσκονται ίσως στην επανάσταση των Καλλεργών, όπου το Αμαριανό μαζί με τα άλλα χωριά της Ανατολικής Πεδιάδας (Τα 5 χωριά της ρίζας του Αφέντη όπως τα ονομάζει: Ξειδά, Ασκών, Κασταμονίτσας, Αμαριανό και Μαθιάς) επαναστάτησαν το 1364 με αρχηγούς τον Κώστα Μελαχροινό και τον Καλόγηρο Φουρνάρη. Οι Ενετοί στράφηκαν με μανία εναντίον τους και τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν την περιοχή, να ανεβούν στο Λασίθι. Δυο χρόνια αργότερα το 1366 επανήλθαν στις εστίες τους. Ωστόσο η πρώτη γραπτή μαρτυρία για το Αμαριανό θεωρεί ότι είναι το 1394 και το σημειώνει στο ως άνω βιβλίο του (σελ.13).

Νεότερες όμως έρευνες του καθηγητή Γ. Μιχ. Κορναράκη έδειξαν ότι η παλαιότερη πρώτη γραπτή μνεία για το Αμαριανό την Ενετοκρατία γίνεται το έτος 1345, δηλαδή 50 χρόνια περίπου νωρίτερα απ' ότι πιστεύεται. Παρατηρεί επίσης ο κ. Κορναράκης ότι στα 5 προτεινόμενα χωριά από τον κ. Δετοράκη που επαναστάτησαν βρίσκεται και η Κασταμονίτσα, η οποία όμως δεν αναφέρεται για εκείνη την περίοδο σε Ενετικό κατάλογο οικισμών της περιοχής ή σε κάποιο άλλο έγγραφο. Το Αμαριανό αναφέρεται σε καταλόγους χωριών και μάλιστα φέρεται να κατοικούσαν φεουδάρχες στο χωριό.

Σύμφωνα λοιπόν με την έρευνα του καθηγητή Γ. Κορναράκη η πρώτη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη του του σύγχρονου οικισμού με διαχρονική πορεία μέχρι σήμερα είναι το 1345 και όχι το 1393-1398 όπως επιστεύετο παλαιότερα. Ο οικισμός ανήκει στο «Σεξτέριο του Αγ.Παύλου» και αναφέρεται ως Μariano (Αμαριανό) και συνορεύει με το οροπέδιο Λασυθίου. Λόγω των επαναστάσεων στο Οροπέδιο οι Ενετοί έπαιρναν κάποια μέτρα απαγορεύοντας την κατοικία και την καλλιέργεια (γεωργική και κτηνοτροφική) σε αυτό. Όμως αυτά τα μέτρα έπλητταν τους φεουδάρχες του Σεξτέριου του Αγ. Παύλου, όπου ανήκε και το Αμαριανό. Η Ενετική διοίκηση καλούσε με έγγραφο το 1345 τους φεουδάρχες που πλήττονταν από αυτά τα μέτρα να το δηλώσουν. Ανάμεσα στα χωριά που καλούσαν τους φεουδάρχες τους να δηλώσουν ζημία ήταν το Αμαριανό και η Μαθιά. Με το δεδομένο αυτό η πιο παλιά γραπτή μαρτυρία για το Αμαριανό είναι το 1345 μ.Χ..

Αναφέρεται ακόμη στις βενετικές απογραφές Amariano και στον Καστροφύλακα (Κ94) με 225 κατοίκους το 1583. Σύμφωνα με το Στ. Σπανάκη ο αποικισμός του χωριού έγινε από κατοίκους του Αμαρίου Ρεθύμνου, οι οποίοι μετεγκαταστάθηκαν εκεί. Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας πολλοί κάτοικοι εξορίζονταν από τα χωριά τους για λόγους ασφαλείας και εγκαταστάθηκαν σε άλλη επαρχία. Η ονομασία της επαρχίας Αμαρίου αναφέρεται από τις αρχές της Βενετοκρατίας. Η προηγούμενη ονομασία του ήταν Σύβριτος, κατά τη δεύτερη Βυζαντινή περίοδο. Συνεπώς ο αποικισμός του χωριού Αμαριανώ έγινε κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας και μάλιστα στις αρχές, αφού το 1583 ήταν αρκετά μεγάλος οικισμός. Αυτή την εκδοχή αν και δεν είναι πολύ ισχυρή δέχονται ακόμη κάποιοι.

Κοινοτάρχες Αμαριανού

περίοδος	όνομα
1958–1962	Κατσούλης Ζαχαρίας (πρόεδρος)
1962–1966	Ζαϊμάκης Εμμανουήλ (πρόεδρος)
1966–1975	Ψαράκης Αριστόδημος (πρόεδρος. Υπηρέτησε περισσότερο από μια τετραετία λόγω Χούντας).
1975–1979	Ψαράκης Γεώργιος (πρόεδρος)
1979–1986	Ψαράκης Εμμανουήλ (υπηρέτησε 2 θητείες αλλά λιγότερο από 4 χρόνια η κάθε μια).
1986–1994	Κατσούλης Ζαχαρίας (υπηρέτησε δυο θητείες).
1994–1998	Δετοράκης Ευστάθιος τ. Γεωργ. (πρόεδρος)
2010–2019	Δετοράκης Ευστάθιος του Γεωργ (τοπικός)
2019–	Ψαράκης Κωνσταντίνος του Ευστ. (τοπικός)

Μικροτοπωνύμια στο Αμαριανό

Μικροτοπωνύμια του Αμαριανού την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία όπως εμφανίζονται μέσα σε έγγραφα. Άλλα μικροτοπωνύμια θα συμπληρωθούν με αυτά που ανίχνευσα μέσα από την ΕΚΙΜ και τα οποία κατέγραψε ο τότε διδάκαλος του χωριού Δημ. Κατσούλης κατ εντολήν της υπηρεσίας του.

Επί Ενετοκρατίας

Σε κατάστιχο του Μαρά εντόπισε ο καθηγητής κ. Κορναράκης τα παρακάτω επώνυμα στο Αμαριανό:

Το 1459 (12 Φεβρουαρίου) ο Κώνστας Σερβήρος του Γεώργη, και 1549 (28 Ιουνίου) Σταμάτης Σερβήρος. Το επώνυμο αυτό σχετίζεται προφανώς με το σημερινό αγροτικό τοπωνύμιο Σαβηριανό (Σαβηριανώ ίσως ορθότερη γραφή), που είναι δυτικά και σύνορο του οικισμού. Προέκυψε πιθανότατα εκ παραφθοράς

Ένα άλλο πρόσωπο που βρίσκεται σε έγγραφο του 1626 της (31 Ιανουαρίου) είναι ο Μανιός Καροφυλλάτος και σχετίζεται ίσως με την τοποθεσία του Αμαριανού «Καροφυλλάτο».

Επίσης άλλο επώνυμο επί ενετοκρατίας είναι το Μαυρίτζος το 1549 (18 Σεπτεμβρίου). Ευρίσκεται το όνομα Μιχάλης Μαυρίτζος σε εκκαθάριση αγοροπωλησίας τυριού, γιατί ως φαίνεται ήταν βοσκός. Σήμερα το όνομα διασώζεται στο αγροτικό τοπωνύμιο «Στου Μαυρίτσο».

Άλλα επώνυμα της Ενετοκρατίας στο Αμαριανό όπως καταγράφονται μέσα από τα έγγραφα είναι: Κορνάρος (>Κορναράκης), Βήδος (αντί Βίδος>Βιδάκης), Γεώργιος Καργιώτης (>Καργιωτάκης) ή Μπερδέσης (που ήταν φυλακισμένος), Ιωάννης Αρβανήτης, Μιχάλης Καλογερόπουλος ο λεγόμενος Ναμέρας, ο μοναχός Βαρθολομαίος (> Βαρθαλάμος > Μαρθαλάμος >Μαρθαλαμάκης) κ.ά.

Επί Τουρκοκρατίας

Το ορεινό του χωριού αποθάρρυνε από την εγκατάσταση Τούρκων σ’ αυτό. Φαίνεται ότι μονάχα τους νερόμυλους κατείχαν Τούρκοι και σήμερα απηχούν τα ονόματά τους: Χατζαλής (Χατζή Αλής) , Ρετσέπη (Ρετζέπ) Μύλος.

Στην πρώτη τούρκικη απογραφή του 1671 όφειλε τότε να πληρώνει 105 χαράτσια.Την πρώιμη περίοδο της τουρκοκρατίας το χωριό είναι πολύ φτωχό και οι κάτοικοι εξαιτίας της βαριάς φορολογίας ζουν με μεγάλες στερήσεις. Στις μεταφράσεις των τουρκικών αρχείων του Ν. Σταυρινίδη βρίσκεται το Αμαριανό με τις εξής αναφορές:

Αμαριανό [23-6-1671 Α, σ. 339, ΤΑΗ κώδ. 3, σελ. 3. Αριθμ. μετ. 423]. Διανομή μύλου (νερόμυλου;) ανήκοντος στον αποθανόντα Ιωάννη γιο Μιχελή από το Αμαριανό που βρισκόταν στο μετόχι Ζορά κοντά στο χωριό. Το σημερινό τοπωνύμιο "Στου Τζόρε" απηχεί ίσως με παραφθορά με μετόχι Ζορά.

Αμαριανό [1672, Β. σ. 153] . Ο Μιχαήλ γιος Ιωάννου από το χωριό Αμαριό (=Αμαριανό) Πεδιάδος έγινε μουσουλμάνος με το όνομα Μεχμέτ. Αμαριανό Υπήρχε 1 πύργος την περίοδο της Τουρκοκρατίας [αχρονολόγητο, Β, σ. 341]. Οι τόποι όπου ευρίσκοντο οι πύργοι στην επαρχία Πεδιάδας φαίνονται συνολικά στον πίνακα του βιβλίου Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων, υπό Ν. Σταυρινίδου, τ. Β. σελ. 341.

Αμαριανό (Ονόματα χριστιανών των χωριών της επ. Πεδιάδας) [7-4-1689, Β, σ. 353]. Παπά Τζανής, Γιάννης, Παπά Γιαννάκης, οι οποίοι κατέθεσαν τα ακόλουθα: "...Από σήμερα και στο εξής δεν θα παρέχομε κάποια βοήθεια, ούτε θα δίνομε τρόφιμα από τους εξερχόμενους από το εχθρικό φρούριο χαΐνηδες ληστές και όποιο μπορέσωμε να συλλάβωμε θα παρουσιάζομε στο Διβάνιο του Χάνδακα και όποιο δε μπορέσωμε θα ειδοποιούμε τη φρουρά του ισλαμικού στρατού για σύλληψή του και οι ίδιοι θα βοηθούμε το στρατό για τη σύλληψή του. Όταν δε πληροφορηθούμε ότι κάποιος από τους ραγιάδες θέλει να πάει στα εχθρικά φρούρια θα ειδοποιούμε τους "ζαφτιέδες" . Εάν δε από σήμερα και στο εξής παρουσιαστεί κάποια περίπτωση απ' αυτά που υποσχόμαστε είτε αμελήσωμε ή αδιαφορήσομε τότε να τιμωρούμεθα. Εμείς μεν να θανατωνόμαστε τα παιδιά μας να πουλούνται ως δούλοι".

Αμαριανό [19-7-1691, Β, σ. 382] Η περιουσία του αποβιώσαντος Πέρη γιού Τσί-ντσου (στις υπώρειες του όρους Δίκτυ, και σε αρκετή απόσταση από το χωριό Αμαριανό υπάρχει μια αγροικία Τσίτσου Μετόχι (;) αναφέρει σε υποσημείωση ο μεταφραστής) εδόθησαν στη σύζυγο Ελένη, στην κόρη Μαρία και στους γιους του Φραγκιά και Τζώρτζη .

Αμαριανό [26-4-1696, Γ. σ. 186] Ο Σαράτζ Αχμέτ Τσελεμπής κηδεμόνας των ορφανών παιδιών του κρεοπώλη Ισμαήλ Μπεσέ που πέθανε, μηνύει τον Νικολόν γιο Τζώρτζη, πρώην υπάλληλο του Ισμαήλ, γιατί πριν από 6 χρόνια ο Ισμαήλ Μπεσέ είχε δώσει στον Νικολό 50 ασλάνια γρόσια προς αγορά προβάτων από τις επαρχίες Πεδιάδος και Λασιθίου. τα οποία σπατάλησε για ανάγκες του. Ζητώ να ερωτηθεί και να μου επιστρέψει τα γρόσια. Ο Νικολός απάντησε ότι πράγματι πήρε τα γρόσια για αγορά προβάτων. Όταν όμως πήγα στο χ. Αμαριανό και προσπαθούσα να αγοράσω πρόβατα για λογαριασμό του Ισμαήλ Μπεσέ έκαμαν επιδρομή Χαΐνηδες στο χωριό αυτό και μου πήραν τα γρόσια. Επειδή ο Ισμαήλ μου έκανε αγωγή για εξόφληση των χρημάτων τον υπηρέτησα 3-4 χρόνια και από τους μισθούς μου ξεπλήρωσα το χρέος. Τα 50 γρόσια τα πήραν οι χαΐνηδες, δεν τα σπατάλησα για δικές μου ανάγκες. Κατόπιν τούτου ζητήθηκε από τον ενάγοντα να φέρει μάρτυρες για να αποδείξει όσα έλεγε. Μη μπορώντας να φέρει μάρτυρες ζητήθηκε να ορκιστεί ο εναγόμενος. Ορκισθέντος του Νικολού στο Ιερό Ευαγγέλιο απαγορεύτηκε στον Σαράτζ Αχμέτ Τσελεμπή να ασχολείται με αγωγή που δεν μπορεί να αποδειχτεί.

Αμαριανό [1-7-1721, Δ. σ. 105]. Ο Μουσταφά Αγάς γιος Αμπουλμπακή, γενίτσαρος κάτοικος Χάντακα πουλεί στον Αλή Αγά γιο Μεχμέτ, γενίτσαρο τα παρακάτω χωριά της Επαρχίας Πεδιάδος, τα οποία είχε αγοράσει ως μαλικιανέ από το δημόσιο. Το χωριό Αμαριανό καταγεγραμμένο αντί 24.558 άσπρων, το χωριό Ξιδά αντί 21.650 άσπρων, το χωριό Ασκούς αντί 16.809 άσπρων και το χωριό Λιχένι αντί 2.255 ά-σπρων.

Την περίοδο της μεγάλης ελληνικής επανάστασης 1821-1830 το χωριό προφανώς εξαιτίας του ορεινού θα ήταν ορμητήριο επαναστατικών σωμάτων. Στον περίφημο «Κώδικα Θυσιών» αναφέρονται από το Αμαριανό 16 σφαγιασθέντες την περίοδο του μεγάλου ξεσηκωμού, μεταξύ των οποίων και ο ιερέας Κορνάρος, ο Γεώργιος Κορνάρος και ο Δημήτριος Κορνάρος από την οικογένεια την Κορνάρων του Αμαριανού. Άλλα αναφερόμενα επίθετα στον Κώδικα Θυσιών είναι τα: Συναδινός, Ζαϊμάκη, Παπαγιαννάκη, Τζαγκάρης, Μπαριτόπουλος, Κασιώτης (ίσως όπως το σημερινό Κασωτάκης που απαντάται στον Ξιδά).

Στην επανάσταση του Βασιλογιώργη (ή και Βασιλακογιώργη) το 1841 οι επαναστάτες με 1000 παλληκάρια είχαν συγκεντρωθεί στους λόφους γύρω από την αρχαία Λύκτο. Εκεί τους χτύπησε ο Χαζίφ Πασάς στις 23 Μαΐου με 3000 στρατό. Πρόφτασε ο Κόρακας και τους βοήθησε να αποτραβηχτούν στο βουνό Αφέντης που βρίσκεται πάνω από το Αμαριανό και την Κασταμονίτσα. Στη μάχη αυτή αναδείχτηκε οπλαρχηγός ο Εμμ. Παπαδάκης από την Αξό Μυλοποτάμου.

Το πρώτο έτος της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης (1866-69) περί το μήνα Οκτώβριο οι Οθωμανοί προκειμένου να περάσουν στο Οροπέδιο και να χτυπήσουν τους επαναστάτες προσέβαλαν θέσεις στην Κεντρικονατολική Πεδιάδα, όπου βρίσκεται το Αμαριανό.

Σε εισήγησή του σε συνέδριο ο καθηγητής κ. Κορναράκης σημειώνει ότι: Στις 13 Οκτωβρίου προελαύνοντας προς το Οροπέδιο οι Οθωμανοί αντιμετωπίστηκαν από τους επαναστάτες σε μια πεισματώδη μάχη μεταξύ Αμαριανού – Κασταμονίτσας στη θέση «Σπαρτιάς», ανατολικότερα από την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου του Κεφαλιώτη. Στη μάχη αυτή οι επαναστάτες μαχητές και οι κάτοικοι των γύρω χωριών που έφεραν όπλα δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς και υποχώρησαν προς το βουνό. Οι Τούρκοι για να τους εκδικηθούν έκαψαν τα γύρω χωριά Ξιδά και Κασταμονίτσα. Προχωρώντας νότια στις 13 Οκτωβρίου έκαψαν το Αμαριανό και μαζί έκαψαν τον πλάτανο που σήμερα βρίσκεται στην πλατεία του χωριού. Ευτυχώς δεν κάηκε ολοσχερώς και κατάφερε να διατηρηθεί μέχρι σήμερα, γιατί προφανώς λόγω εποχής ξέσπασε βροχή και έσβησε τη φωτιά. Φαίνεται ότι η βροχή αυτή ήταν τόσο ορμητική γιατί οι Οθωμανοί έφυγαν άρον άρον προς το Καστέλλι αφήνοντας όπλα και νεκρούς στη μάχη. Οι κάτοικοι του χωριού το είχαν εγκαταλείψει και ανέβηκαν στα όρη και ζούσαν εκεί μέσα στο σπήλαιο στην περιοχή «Παχύς Δέτης» ανυπόδητοι και αχίτωνες μέσα σε φοβερές κακουχίες για ένα ολόκληρο χρόνο δηλαδή μέχρι το 1867 όπως σημειώνει ο καθηγητής Θ. Δετοράκης στο βιβλίο του (σελ 18).

Μπορούμε να μνημονεύσουμε το αίτημα των χωριών της Ρίζας για την ίδρυση Δημοτικού Σχολείου στο Αμαριανό Πεδιάδος το 1876. Το Σχολείο λειτούργησε τα επόμενα χρόνια και απόδειξη είναι το Μαθητολόγιο το οποίο ανευρέθηκε στα έγγραφα της Δημογεροντίας Ηρακλείου του 1895. Ανάμεσα στα ονόματα διακρίνονται οι: Γεώργιος Κορναράκης, μαθητή (τον Νοέμβριο του 1895) της Γ΄. Τάξης στο Δημοτικό Σχολείο Αμαριανού μαζί με τους Εμμ. Παπαγιαννάκη, Φραγκιό Τζουανάκη, Γεώργιο Βασιλάκη, Ιωάννη Φραγκιαδάκη κ.ά. Ο αδελφός του και μετέπειτα παπάς και δημοδιδάσκαλος Αμαριανού και Μαθιάς Εμμ. Ι. Κορναράκης φοιτούσε το 1895 στην Α΄ τάξη του Σχολείου. Την ίδια περίοδο ανακαινίζονται ή χτίζονται εκκλησίες που είχαν καταστρέψει οι Τούρκοι στα χωριά απ’ όπου περνούσαν.

Βιβλιογραφία

• Αρχαιολογικά Ευρήματα της περιοχής Αμαριανού. Αρχαιολογικό δελτίο Ηρακλείου και Ανακοινώσεις σε διάφορα επιστημονικά συνέδρια.
• Δετοράκης Θεοχάρης (2005). ΤΟ ΑΜΑΡΙΑΝΟ ΚΑΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ. ΒΙ.ΠΕ. Ηράκλειο: Ενορία και πολ. Σύλλογος Αμαριανού. ISBN 960-888128-0-3.
• Έγγραφα Δημογεροντίας Ηρακλείου.
• Έγγραφα Δημοτικού Σχολείου Αμαριανού.
• Ιεροδικείο Ηρακλείου. Δεύτερος Κώδικος και Τρίτος Κώδικας.
• Κορναράκης Γ. (2011). ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Ηράκλειο. Εκδόσεις Ίτανος.
• Κορναράκης Γ. (2007). ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗ ΛΥΚΤΟ. ΕΙΣΗΓΗΣΗ στο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

«ΛΥΚΤΟΣ ΕΫΚΤΙΜΕΝΗ».

• Κορναράκης Γ. (2013). «Η συμβολή της Κεντρικο - ανατολικής Πεδιάδας στους Αγώνες της Κρήτης για την Ένωση με τον Εθνικό κορμό (1866-1913)». Εισήγηση σε συνέδριο του Δήμου Ηρακλείου.
• Μαράς Μιχαήλ. Κατάστιχα 148 (τομ. Β, Γ), 140 (τόμ. Α, Β, Γ, Δ).
• Το Ηράκλειον και ο νομός του. Ηράκλειο: Νομαρχία Ηρακλείου. 1971. 
• Σπανάκης Στέργιος. Πόλεις και Χωριά της Κρήτης.
• Σταυρινίδης Ν. Μεταφράσεις Τουρκικών Αρχείων Ηρακλείου (Τ.Α.Η.). Τόμοι 5.

Πηγές

• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1981, 2006 (ΠΛΜ)
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς, 1963 (ΠΛ)